प्रसिद्ध उर्दू कवी गुलजार आणि संस्कृत पंडित रामभद्राचार्य यांची ५८ व्या ज्ञानपीठ पुरस्कारासाठी निवड करण्यात आली आहे, अशी घोषणा ज्ञानपीठ निवड समितीने शनिवारी केली. ज्ञानपीठ पुरस्कार भारतीय साहित्य क्षेत्रातील सर्वोच्च समजला जाणारा पुरस्कार होय. या दोन्ही दिग्गजांना हा पुरस्कार देऊन गौरविण्यात येणार आहे.
कोण आहेत गुलजार ?
गुलजार यांचं पुर्ण नाव गुलजार यांचे खरे नाव संपूर्णसिंह कालरा असं आहे. १८ ऑगस्ट १९३६ मध्ये गुलजार यांचा पंजाबमधील दीना येथे झाला होता. आता दीना हे शहर पाकिस्तानमध्ये आहे. फाळणीनंतर गुलजार यांचं कुटुंब अमृतसरमध्ये आलं होतं. त्यानंतर त्यांनी मुंबई गाठली आणि इकडेच स्थायिक झाले होते.
गुलजार हे हिंदी चित्रपटसृष्टीतील त्यांच्या कामांसाठी ओळखले जातात आणि ते या काळातील सर्वोत्तम उर्दू कवी मानले जातात. त्यांना यापूर्वी 2002 मध्ये उर्दूसाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार, 2013 मध्ये दादासाहेब फाळके पुरस्कार, 2004 मध्ये पद्मभूषण आणि त्यांच्या कामांसाठी किमान पाच राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार मिळाले आहेत.
कोण आहेत जगद्गुरू रामभद्राचार्य?
चित्रकूटमधील तुलसीपीठाचे संस्थापक आणि प्रमुख रामभद्राचार्य हे प्रसिद्ध हिंदू आध्यात्मिक नेते, शिक्षक आणि 100 हून अधिक पुस्तकांचे लेखक आहेत. जन्म झाल्यावर दोन महिन्यांत जगद्गुरू रामभद्राचार्य यांनी दृष्टी गमावली होती. रामभद्राचार्य यांना १०० हून अधिक पुस्तके लिहिली आहेत. त्यांना २२ भाषांचे ज्ञान आहे. जगद्गुरू रामभद्राचार्य यांनाही पद्मविभूषणने सन्मानित करण्यात आले आहे. जगद्गुरू रामभद्राचार्य यांना भारत सरकारने २०१५ ध्ये पद्मविभूषण देऊन सन्मानित करण्यात आलं होतं.
ज्ञानपीठ पुरस्काराचे स्वरूप काय असते?
ज्ञानपीठ पुरस्कार हा भारतीय ज्ञानपीठ ट्रस्टद्वारे भारतीय साहित्यासाठी दिला जाणारा सर्वोच्च पुरस्कार आहे. अकरा लाख रुपये रोख, मानपत्र आणि वाग्देवीची कांस्य मूर्ती असे या पुरस्काराचे स्वरूप आहे.
ज्ञानपीठ पुरस्कार काय असतो व कोणाला दिला जातो?
22 मे 1961 रोजी भारतीय ज्ञानपीठाचे संस्थापक श्री साहू शांती प्रसाद जैन यांच्या पन्नासाव्या वाढदिवसानिमित्त त्यांच्या कुटुंबीयांच्या मनात असे वाटले की साहित्यिक किंवा सांस्कृतिक क्षेत्रात असे काही महत्त्वाचे कार्य केले पाहिजे जे राष्ट्राभिमानाचे प्रतिक तसेच आंतरराष्ट्रीय मानकांनुसार असेल. याच विचारांतून 16 सप्टेंबर 1961 रोजी भारतीय ज्ञानपीठाच्या संस्थापक अध्यक्षा श्रीमती रमा जैन यांनी ट्रस्टच्या एका चर्चासत्रात हा पुरस्कार देण्याचा प्रस्ताव मांडला.
2 एप्रिल 1962 रोजी, भारतीय ज्ञानपीठ आणि टाइम्स ऑफ इंडिया यांच्या संयुक्त विद्यमाने, दिल्लीतील एका परिसंवादात देशातील सर्व भाषांच्या 300 नामवंत विद्वानांनी या विषयावर चर्चा केली. या चर्चासत्राच्या दोन सत्रांचे अध्यक्ष डॉ. व्ही. राघवन आणि श्री भगवती चरण वर्मा आणि सूत्रसंचालन डॉ. धरमवीर भारती यांनी केले.
या चर्चासत्रात काका कालेलकर, हरेकृष्ण मेहताब, निसीम इझेकील, डॉ.सुनीती कुमार चटर्जी, डॉ.मुल्कराज आनंद, सुरेंद्र मोहंती, देवेश दास, सियारामशरण गुप्ता, रामधारी सिंग दिनकर, उदयशंकर भट्ट, जगदीशचंद्र माथूर, डॉ.नागेंद्र, डॉ.बी. आर.बेंद्रे, जैनेंद्र कुमार, मन्मथनाथ गुप्ता, लक्ष्मीचंद्र जैन आदी मान्यवर अभ्यासक सहभागी झाले होते. या पुरस्काराचे स्वरूप ठरवण्यासाठी चर्चासत्रे होत राहिली आणि १९६५ मध्ये पहिला ज्ञानपीठ पुरस्कार देण्याचा निर्णय झाला.
ज्ञानपीठ पुरस्कारासाठी निवड प्रक्रिया कशी होते?
या पुरस्काराच्या निवडीची प्रक्रिया गुंतागुंतीची आहे आणि ती अनेक महिने चालते. या पुरस्कारासाठी निवड प्रक्रिया गुंतागुंतीची आहे आणि अनेक महिने चालते. साहित्यिक, शिक्षक, समीक्षक, बुद्धिमान वाचक, विद्यापीठे, विविध भाषांमधील साहित्यिक आणि भाषिक संस्थांकडून प्रस्ताव पाठवण्यापासून ही प्रक्रिया सुरू होते. एखाद्या भाषेतील लेखकाला एकदा पुरस्कार मिळाला की पुढील तीन वर्षे त्याचा विचार केला जात नाही.
प्रत्येक भाषेची एक सल्लागार समिती असते ज्यामध्ये तीन प्रतिष्ठित साहित्यिक समीक्षक आणि अभ्यासक सदस्य असतात. या समित्या प्रत्येकी तीन वर्षांसाठी स्थापन केल्या जातात. प्राप्त झालेल्या प्रस्तावांची तपासणी संबंधित ‘भाषा सल्लागार समिती’मार्फत केली जाते. भाषा समित्यांनी त्यांच्या चर्चेला आलेल्या प्रस्तावांपुरते मर्यादित ठेवण्याचे बंधन नाही. त्याला कोणत्याही लेखकाचा विचार करण्याचे स्वातंत्र्य आहे.
वाग्देवीची कांस्य मूर्ती:
ज्ञानपीठ पुरस्कारात प्रतीक म्हणून दिलेली वाग्देवीची कांस्य मूर्ती ही मुळात माळव्यातील धार येथील सरस्वती मंदिरात असलेल्या मूर्तीची प्रतिकृती आहे. हे मंदिर विद्वान राजा भोज यांनी 1035 मध्ये स्थापन केले होते. हि मूर्ती आता लंडनच्या ब्रिटिश म्युझियममध्ये आहे. भारतीय ज्ञानपीठाने साहित्य पुरस्काराचे प्रतीक म्हणून स्वीकारताना डोक्याच्या बाजूला प्रभामंडलाचा समावेश केला आहे. या प्रभामंडलात तीन किरण आहेत जे भारतातील सर्वात जुने जैन तोरण (कंकली टिळा, मथुरा) चे रत्न दर्शवतात. हातात कमंडलू, पुस्तक, कमळ आणि अक्षरमाळा हे ज्ञान आणि आध्यात्मिक अंतर्दृष्टीचे प्रतीक आहेत.
भारतातील पहिले ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते कोण?
२९ डिसेंबर १९६५मध्ये पहिला ज्ञानपीठ पुरस्कार मल्याळम कवी श्री. गोविंद शंकर कुरूप यांच्या ओडोक्वुघल (बासरी) या काव्यकृतीला मिळाला.
पुरस्कार मिळविणारी पहिली महिला कोण?
1976 मध्ये, बंगाली कादंबरीकार आशापूर्णा देवी ह्या ज्ञानपीठ पुरस्कार जिंकणारी पहिली महिला ठरल्या आणि त्यांना 1965 मधील प्रथम प्रोतिश्रुती (द फर्स्ट प्रॉमिस) या कादंबरीसाठी त्यांना सन्मानित करण्यात आले, जे ट्रायॉलॉजीमधील पहिले आहे.
सर्वाधिक ज्ञानपीठ पुरस्कार कोणाला?
- सर्वाधिक ज्ञानपीठ पुरस्कार हिंदी साहित्यिकांना तब्बल ११ वेळा मिळालेत
- तर दुसरा क्रमांक कन्नड भाषेतील साहित्यासाठी ८ वेळा मिळालेला आहे. २००५ पर्यंत कन्नड पहिल्या क्रमांकावर होते.
- कर्नाटक हे एकमेव राज्य आहे ज्यामध्ये ८ वेळा ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळालेत.
- सर्वात कमी वेळा म्हणजेच एकदा हा पुरस्कार इंग्रजी, काश्मिरी व संस्कृत भाषेस मिळालेला होता, आता संस्कृत भाषेस हा यावर्षी परत जाहीर झाल्याने दोन वेळा होईल.
ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते मराठी साहित्यिक:
| अ.क्र. | साहित्यिकांचे नाव | वर्ष | पुस्तकाचे नाव |
| १ | श्री.विष्णू सखाराम खांडेकर | सन १९७४ | ययाति |
| २ | श्री.विष्णू वामन शिरवाडकर (कुसुमाग्रज) | सन १९८७ | नटसम्राट |
| ३ | श्री.विंदा करंदीकर | सन २००३ | अष्टदर्शने |
| ४ | श्री.भालचंद्र नेमाडे | सन २०१४ | हिंदू-जगण्याची समृध्द अडगळ |