डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारतातील एक महान समाजसुधारक, अर्थशास्त्रज्ञ, राजकारणी आणि न्यायशास्त्रज्ञ होते. भारतातच्या इतिहासात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ह्यांचं अत्यंत महत्व आहे.  ते भारतीय संविधानाचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जातात आणि त्यांनी दलित आणि वंचित समाजासाठी समानतेचा लढा दिला. इ.स. १९९० मध्ये, त्यांना मरणोत्तर भारतरत्‍न हा भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान करण्यात केला. त्यांचा जन्मदिवस दरवर्षी आंबेडकर जयंती म्हणून भारतासह जगभरात साजरा केला जातो.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: जन्म आणि बालपण

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जन्म 14 एप्रिल 1891 रोजी मध्य प्रदेशातील महू येथे झाला. त्यांचे पूर्ण नाव भीमराव रामजी आंबेडकर. ते एका गरीब दलित कुटुंबातून होते. त्यांना लहानपणापासूनच जातीभेद आणि भेदभावाचा सामना करावा लागला.

शिक्षण:

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अनेक अडचणींवर मात करत उच्च शिक्षण घेतले.

• प्राथमिक शिक्षण: त्यांनी आपले प्राथमिक शिक्षण सतारा येथील एका सरकारी शाळेत घेतले.
• माध्यमिक शिक्षण: त्यांनी माध्यमिक शिक्षण मुंबईतील एलफिन्स्टन हायस्कूलमधून पूर्ण केले.
• उच्च शिक्षण: त्यांनी बॉम्बे विद्यापीठातून अर्थशास्त्र आणि राजशास्त्रात पदवी प्राप्त केली.
• पुढील शिक्षण: त्यांनी लंडन आणि कोलंबिया विद्यापीठातून पदवीधर आणि डॉक्टरेट पदवी प्राप्त केली.

आंबेडकरांचे वडील सुभेदार रामजी सपकाळ हे सेवानिवृत्त झाल्यावर साताऱ्यात लष्करी भागात वास्तव्यास होते. तिथेच 7 नोव्हेंबर 1900 या दिवशी सातारा सरकारी शाळेत सहा वर्षांच्या भिवाने प्रवेश घेतला. सुभेदार रामजी यांनी शाळेत घालताना बाबासाहेबांचे आडनाव मूळ गाव आंबावडे म्हणून आंबावडेकर असे नोंदवले. पुढे याच शाळेतील शिक्षक कृष्णाजी केशव आंबेडकरांमुळे बाबासाहेबांचे आडनाव आंबावडेकरवरून आंबेडकर असे झाले.

रोजगार:

डॉ. आंबेडकर यांनी शिक्षण पूर्ण झाल्यावर अनेक क्षेत्रात काम केले.

• प्राध्यापक: त्यांनी मुंबईतील सिडनहॅम कॉलेज आणि गव्हर्नमेंट लॉ कॉलेजमध्ये अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून काम केले.
• लेखक: त्यांनी अनेक पुस्तके आणि लेख लिहिले.
• वकील: त्यांनी वकिलीही केली.
• राजकारणी: ते भारतीय संविधान सभेचे सदस्य होते आणि त्यांनी भारताचे कायदामंत्री म्हणूनही काम केले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या शिक्षण आणि रोजगाराचा त्यांच्या कार्यावर काय परिणाम झाला?

• उच्च शिक्षणामुळे त्यांना सामाजिक आणि आर्थिक समस्यांचे सखोल ज्ञान प्राप्त झाले.
• विविध क्षेत्रात काम केल्यामुळे त्यांना समाजाचे भिन्न पैलू समजण्यास मदत झाली.
• त्यांच्या शिक्षण आणि रोजगाराचा त्यांच्या विचारांवर आणि कार्यावर सकारात्मक परिणाम झाला.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे सामाजिक कार्य

डॉ. आंबेडकर यांनी दलित आणि वंचित समाजासाठी अनेक सामाजिक कार्ये केली. त्यांनी जातीभेद आणि भेदभावाविरोधात लढा दिला. त्यांनी दलितांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी प्रयत्न केले.

त्यांच्या सामाजिक कार्याची काही ठळक उदाहरणे:

• अस्पृश्यता निवारण: डॉ. आंबेडकर यांनी अस्पृश्यता निवारणासाठी लढा दिला. त्यांनी अस्पृश्यता निवारण कायद्याची मागणी केली आणि 1950 मध्ये हा कायदा मंजूर झाला.
• दलितांना शिक्षण आणि रोजगार: डॉ. आंबेडकर यांनी दलितांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी दलित विद्यार्थ्यांसाठी छात्रवृत्त्या आणि आरक्षणाची व्यवस्था केली.
• महिलांचे हक्क: डॉ. आंबेडकर यांनी महिलांच्या हक्कांसाठीही लढा दिला. त्यांनी हिंदू कोड बिल मंजूर करण्यासाठी प्रयत्न केले, ज्यामुळे महिलांना समान अधिकार मिळाले.
• कामगारांचे हक्क: डॉ. आंबेडकर यांनी कामगारांच्या हक्कांसाठीही लढा दिला. त्यांनी कामगारांसाठी न्यूनतम वेतन, कामाचे तास आणि इतर सुविधांसाठी लढा दिला.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे सामाजिक कार्य अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांनी भारतीय समाजात अनेक क्रांतिकारी बदल घडवून आणले. ते दलित आणि वंचित समाजाचे प्रेरणास्थान आहेत.

त्यांच्या सामाजिक कार्याचा आपल्या समाजावर काय परिणाम झाला?

• जातिव्यवस्थेला कमकुवत केले: डॉ. आंबेडकर यांच्या कार्यामुळे भारतीय समाजातील जातीव्यवस्था कमकुवत झाली.
• दलितांना सक्षम बनवले: डॉ. आंबेडकर यांच्या कार्यामुळे दलितांना शिक्षण, रोजगार आणि इतर क्षेत्रात प्रगती करण्याची संधी मिळाली.
• महिला आणि कामगारांना हक्क मिळाले: डॉ. आंबेडकर यांच्या कार्यामुळे महिला आणि कामगारांना समान हक्क मिळाले.
• सामाजिक न्यायाची भावना निर्माण झाली: डॉ. आंबेडकर यांच्या कार्यामुळे भारतीय समाजात सामाजिक न्यायाची भावना निर्माण झाली.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची साऊथबरो मताधिकार समितीसमोर साक्ष:

इंग्रज सरकारकडून भारतातील अस्पृश्य समाजाला राजकीय व सामाजिक स्वरूपाचे हक्क इ.स. १९१९ पर्यंत मिळालेले नव्हते. पण ज्यावेळी साउथबरो अध्यक्ष असलेली मताधिकार समिती जेव्हा मुंबई प्रांतात आली, तेव्हा सिडनहॅम महाविद्यालयात प्राध्यापक असतांना आंबेडकरांनी २७ जानेवारी, १९१९ रोजी अस्पृश्यांचा प्रतिनिधी म्हणून गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया ॲक्ट १९१९ बाबत साऊथबरो मताधिकार समितीसमोर साक्ष देऊन समितीला आपल्या मागण्यांचे पन्नास पृष्ठांचे छापील निवेदनही सादर केले.

त्यात त्यांनी अस्पृश्यांना मतदानाचा हक्क पाहिजे, त्यांना निवडणुकीस उभे राहता आले पाहिजे, त्यांच्या मतदारांना स्वतंत्र मतदारसंघ पाहिजेत, अस्पृश्यांचे अस्पृश्य प्रतिनीधी अस्पृश्य मतदारांनीच निवडले पाहिजेत आणि अस्पृश्यांच्या मतदारसंघात अस्पृश्यांना लोकसंख्येच्या प्रमाणात जागा दिल्या पाहिजेच, यासारख्या मागण्या केल्या होत्या. त्यांच्या प्रभावाखाली अस्पृश्यवर्गीय समाजसेवक व पुढारी सभा घेऊन आपल्या मागण्यांचा पाठपुरावा करणारे ठराव पास करून इंग्रज सरकारकडे पाठवू लागले. समाजप्रबोधनाची ही चळवळ नेटाने सुरू ठेवण्यासाठी चळवळीला मदत करणारे एखादे वृत्तपत्र सुरू करावे असे आंबेडकरांना वाटू लागले.

‘मूकनायक’ पाक्षिकातून अस्पृश्यांच्या अन्यायाला वाचा

आंबेडकरांचे समाजकार्य सुरू असताना मुंबईत कोल्हापुरचे राजे शाहू महाराज हे आपण होऊन आंबेडकरांना त्यांच्या घरी येऊन भेटले. त्यांनी आंबेडकरांना वृत्तपत्र काढण्यासाठी अडीच हजार रुपयांची मदत केली. आंबेडकरांनी इ.स. १९२० साली मुंबईत मूकनायक नावाचे पाक्षिक सुरू केले व पांडुरंग नंदराम भटकर यांना पाक्षिकाचे संपादक नेमले. मूकनायक पाक्षिकाचा पहिला अंक ३१ जानेवारी, १९२० रोजी प्रकाशित करण्यात आला. पहिल्या अंकातील मनोगत नावाचा अग्रलेख आंबेडकरांनी लिहिला होता. त्यांनी आपल्या लेखांतून बहिष्कृत अस्पृश्य समाजावर होत असलेल्या अन्यायाला वाचा फोडली व हा अन्याय कमी करण्यासाठी सरकारला काही उपाययोजना सुचवल्या. अस्पृश्यांचा उद्धार होण्यासाठी त्यांनी सत्ता मिळवणे गरजेचे आहे असे आंबेडकरांना वाटत होते.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि वकिली:

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे केवळ एक महान समाजसुधारक आणि अर्थशास्त्रज्ञच नव्हते तर ते एक प्रतिभावान वकीलही होते. त्यांनी भारतातील अनेक महत्त्वपूर्ण खटल्यांमध्ये वाद घातला आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा दिला.

वकिलीची सुरुवात:

• 1922 मध्ये, डॉ. आंबेडकर यांनी लंडनच्या ग्रे इनमधून बॅरिस्टर-एट-लॉची पदवी प्राप्त केली.
• 1923 मध्ये ते भारतात परत आले आणि मुंबई उच्च न्यायालयात वकिली करण्यास सुरुवात केली.
• सुरुवातीला, जातीभेदामुळे त्यांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला. अनेक वकील आणि न्यायाधीशांनी त्यांच्यासोबत सहकार्य करण्यास नकार दिला.
• परंतु, डॉ. आंबेडकर यांनी हार मानली नाही आणि आपल्या बुद्धिमत्ते आणि कौशल्याने अनेक महत्त्वपूर्ण खटले जिंकले.

महत्त्वपूर्ण खटले:

• जाधव बंधूं केस: बॅरिस्टर आंबेडकरांची वकील म्हणून पहिली केस नाशिक जिल्ह्यातल्या आडगावच्या महार जातीच्या जाधव बंधूंची केस मानली जाते. ही केस वर्षभर चालली व यशस्वीही झाली. केसची फी म्हणून आंबेडकरांना सहाशे रुपये मिळाले होते. डॉ. आंबेडकर यांच्या वकिली कारकिर्दीतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानला जातो. येथून पुढे बॅरिस्टर आंबेडकरांची गणना यशस्वी वकिलांमध्ये होऊ लागली.
• केशव गणेश बागडे आणि इतर: ब्राह्मणेतर चळवळीशी संबंधित नेत्यांवर देशद्रोहाचा आरोप होता. डॉ. आंबेडकर यांनी त्यांचे बचाव केले आणि त्यांना निर्दोष मुक्तता मिळवून दिली.
• फिलीप स्प्रॅट: “इंडिया अँड चायना” या पुस्तकाचे लेखक फिलीप स्प्रॅट यांना बंडखोरीचा आरोप होता. डॉ. आंबेडकर यांनी त्यांचे बचाव केले आणि त्यांना निर्दोष मुक्तता मिळवून दिली.
• चंदुलाल सरूपचंद शहा: या व्यापारी व्यक्तीवर बेकायदेशीर शस्त्रे आणि स्फोटके बाळगण्याचा आरोप होता. डॉ. आंबेडकर यांनी त्यांचे बचाव केले आणि त्यांना निर्दोष मुक्तता मिळवून दिली.

सामाजिक न्यायासाठी लढा:

• डॉ. आंबेडकर यांनी अनेक खटल्यांमध्ये वाद घातला ज्यात जातीभेद आणि अस्पृश्यता यांच्याविरोधात लढा दिला गेला.
• त्यांनी अस्पृश्यांना समान हक्क आणि संधी मिळवून देण्यासाठी कायदेशीर लढा दिला.
• डॉ. आंबेडकर यांच्या योगदानामुळे भारतातील सामाजिक न्यायासाठी लढ्यात महत्त्वपूर्ण प्रगती झाली.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि रिजर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (आरबीआय):

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या रिजर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (आरबीआय) च्या स्थापनेमध्ये महत्त्वाची भूमिका होती. ते एक प्रतिभावान अर्थशास्त्रज्ञ आणि समाजसुधारक होते ज्यांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या सुधारणेसाठी अनेक योगदान दिले.

आरबीआयची स्थापना:

• 1933 मध्ये, ब्रिटिश सरकारने भारतीय चलन आणि अर्थव्यवस्थेवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी एका केंद्रीय बँकेची स्थापना करण्याचा निर्णय घेतला.
• डॉ. आंबेडकर यांनी “The Problem of the Rupee: Its Origin and Its Solution” नावाचा ग्रंथ लिहिला ज्यात त्यांनी भारतातील आर्थिक समस्यांचे विश्लेषण केले आणि एका केंद्रीय बँकेची स्थापना करण्याची शिफारस केली.
• 1935 मध्ये, ब्रिटिश गव्हर्नमेंट कडून भारतीय रिझर्व्ह बँक कायदा मंजूर करण्यात आला आणि 1 एप्रिल 1935 रोजी आरबीआयची स्थापना झाली.

डॉ. आंबेडकर यांचे योगदान:

• डॉ. आंबेडकर यांनी आरबीआयच्या स्थापनेसाठी आणि त्याच्या कार्यासाठी मसुदा तयार करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
• ते आरबीआयच्या पहिल्या संचालक मंडळाचे सदस्य होते.
• त्यांनी बँकेच्या चलन धोरण, बँकिंग नियंत्रण आणि आर्थिक विकासासाठी धोरणात्मक मार्गदर्शनात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

डॉ. आंबेडकर बाबासाहेब आणि भारतीय संविधान

डॉ. आंबेडकर हे भारतीय संविधानाचे मुख्य शिल्पकार होते. त्यांनी भारतीय संविधानात समानतेचा, बंधुता आणि न्यायाचा सिद्धांत मांडला. आणि भारताला एक लोकशाही, धर्मनिरपेक्ष आणि समतापूर्ण राष्ट्र बनवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

• संविधान समितीचे अध्यक्ष: डॉ. आंबेडकर हे भारतीय संविधान सभेचे मसुदा समितीचे अध्यक्ष होते. त्यांनी संविधानाचा मसुदा तयार करण्यासाठी आणि त्यावर चर्चा करण्यासाठी समितीचे नेतृत्व केले.
• मूलभूत हक्क आणि मार्गदर्शक तत्त्वे: डॉ. आंबेडकर यांनी भारतीय संविधानात मूलभूत हक्क आणि मार्गदर्शक तत्त्वे समाविष्ट करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. यात समानता, स्वातंत्र्य, बंधुता आणि न्याय या मूल्यांचा समावेश आहे.
• संघराज्यात्मक व्यवस्था: डॉ. आंबेडकर यांनी भारतीय संविधानात संघराज्यात्मक व्यवस्था स्थापित करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. यात केंद्र आणि राज्य सरकारांमधील अधिकारांचे विभाजन समाविष्ट आहे.
• सामाजिक न्याय: डॉ. आंबेडकर यांनी भारतीय संविधानात सामाजिक न्यायाची तरतूद करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. यात दलित, आदिवासी आणि इतर मागासवर्गीय लोकांसाठी आरक्षणाचा समावेश आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे धम्म परिवर्तन

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 14 ऑक्टोबर 1956 रोजी लाखो अनुयायांसोबत बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यांना बौद्ध धर्मात समानता आणि बंधुता या मूल्यांनी आकर्षित केले. हा निर्णय अनेक वर्षांच्या विचारानंतर घेण्यात आला होता.

धर्म परिवर्तनामागील कारणे:

• हिंदू धर्मातील जातीव्यवस्था: डॉ. आंबेडकर यांना हिंदू धर्मातील जातीव्यवस्थेचा तीव्र त्रास होता. त्यांनी जातीभेद आणि भेदभावाविरोधात आयुष्यभर लढा दिला.
• बौद्ध धर्मातील समानता आणि बंधुता: डॉ. आंबेडकर यांना बौद्ध धर्मातील समानता आणि बंधुता या मूल्यांनी आकर्षित केले.
• सामाजिक परिवर्तनासाठी नवा मार्ग: डॉ. आंबेडकर यांना बौद्ध धर्मातून सामाजिक परिवर्तनाचा नवा मार्ग सापडला.

धम्म परिवर्तनाचे परिणाम:

• दलित समाजासाठी प्रेरणा: डॉ. आंबेडकर यांच्या धम्म परिवर्तनामुळे दलित समाजात जागृती निर्माण झाली आणि त्यांना बौद्ध धर्माकडे वळण्यास प्रेरणा मिळाली.
• बौद्ध धर्माचा पुनरुज्जीवन: डॉ. आंबेडकर यांच्या धम्म परिवर्तनामुळे भारतात बौद्ध धर्माचा पुनरुज्जीवन झाला.
• सामाजिक न्यायासाठी लढा: डॉ. आंबेडकर यांच्या धम्म परिवर्तनामुळे सामाजिक न्यायासाठी लढा नव्याने तीव्र झाला.

आजचे महत्त्व:

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे धम्म परिवर्तन हे भारतीय इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण घटना आहे. आजही त्याचे सामाजिक आणि राजकीय परिणाम दिसून येतात. डॉ. आंबेडकर यांच्या विचारांचा आणि कार्याचा वारसा पुढे नेणे हे आजच्या पिढीचे कर्तव्य आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मृत्यू

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे निधन 6 डिसेंबर 1956 रोजी दिल्ली येथे झाले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे निधन:

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे निधन 6 डिसेंबर 1956 रोजी दिल्ली येथे झाले. तेव्हा ते 65 वर्षांचे होते.

मृत्यूचे कारण:

डॉ. आंबेडकर यांच्या मृत्यूचे कारण मधुमेह आणि मूत्रपिंड निकामी होणे हे होते.

अंतिम संस्कार:

डॉ. आंबेडकर यांच्या अंतिम संस्काराची मुंबईतील दादर चौपाटीवर राजकीय आणि सामाजिक सन्मानाने करण्यात आले.

मृत्यूनंतर परिणाम:

डॉ. आंबेडकर यांच्या मृत्यूने भारतात मोठे शोककळा पसरले. ते दलित आणि वंचित समाजासाठी प्रेरणास्थान होते आणि त्यांच्या मृत्यूने मोठी पोकळी निर्माण झाली.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारतातील एक महान व्यक्ती होते. त्यांनी भारतीय समाजात अनेक क्रांतिकारी बदल घडवून आणले. ते दलित आणि वंचित समाजाचे प्रेरणास्थान आहेत.

• त्यांनी “The Problem of Rupee” हे पुस्तक लिहिले, ज्यात त्यांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेचे विश्लेषण केले.
• त्यांनी “Castes in India: Their Mechanism, Genesis and Development” हे पुस्तक लिहिले, ज्यात त्यांनी भारतीय जातीव्यवस्थेवर भाष्य केले.
• त्यांनी “The Untouchables: Who Were They and Why They Became Untouchables” हे पुस्तक लिहिले, ज्यात त्यांनी अस्पृश्यतेच्या समस्येवर प्रकाश टाकला.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या जीवनावरून प्रेरणा घेऊन आपण सर्वांनी समानता आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारित समाज निर्माण करण्याचा प्रयत्न करायला हवा.

क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले: शिक्षणाची अस्सल ज्योती