राजर्षी शाहू महाराज: राजर्षी शाहू महाराज यांचा जन्म 26 जून 1874 रोजी झाला होता. त्या निमित्ताने आपण त्यांच्या जीवनाची आणि कार्याची माहिती येथे संक्षिप्तरुपात घेत आहोत. समाज सुधारक आणि शिक्षणप्रेमी राजा म्हणून ओळख असलेल्या राजर्षी शाहू महाराजांनी केलेल्या सामाजिक, शैक्षणिक आर्थिक सुधारणा आणि विविध क्षेत्रात त्यांच्या कार्याची माहिती तसेच समाजासाठी दिलेल्या योगदानाची सविस्तर चर्चा करूया.
राजर्षी शाहू महाराज यांची माहिती करून घेताना छ. शिवाजी महाराजांच्या सातारा आणि कोल्हापूर या दोन्ही घराण्यांमध्ये अनेक व्यक्तींची नावं एकसारखीच असल्याचं लक्षात ठेवावं लागेल. शिवाजी, संभाजी, राजाराम, शाहू ही नावं अनेक पिढ्यांमध्ये दिसून येतात. तसेच शाहू हे नावही अनेक जणांचं असल्याचं आढळून येतं.
विशेषतः संभाजी महाराजांचे पुत्र शाहू आणि कोल्हापूरचे शाहू महाराज हे इतिहासात जास्त प्रसिद्ध असल्यामुळे या दोन व्यक्तींमध्ये गोंधळ होण्याची शक्यता असते.
त्यामुळे साताऱ्याचे छ. संभाजीपुत्र शाहू महाराज वेगळे आणि कोल्हापूरचे राजर्षी शाहू महाराज म्हणून ओळखले जाणारे महाराज वेगळे हे लक्षात घेणं आवश्यक आहे.
कोल्हापूरची गादी: थोडक्यात माहिती
कोल्हापूरची गादी, महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक महत्वपूर्ण घटक आहे. शिवाजी महाराजांचे पुत्र राजाराम छत्रपती यांच्या मृत्यूनंतर, त्यांच्या पत्नी महाराणी ताराबाई यांनी आपला मुलगा शिवाजी यांच्या नावाने पन्हाळा येथे कारभार सुरू केला. परंतु, पन्हाळ्यावर झालेल्या क्रांतीनंतर ताराबाई आणि छ. शिवाजी यांना कैद करून राजाराम महाराजांची दुसरी पत्नी राजसबाई आणि त्यांचा मुलगा संभाजी यांनी सत्ता ताब्यात घेतली.
प्रारंभिक सत्तांतर
राजसभाई आणि दुसरे संभाजी यांच्या मृत्यूनंतर (1760 साली), दुसरे शिवाजी हे दत्तकपुत्र म्हणून गादीवर आले आणि त्यांनी राजगादी पन्हाळ्यावरून कोल्हापूरला नेली. त्यांच्या मृत्यूनंतर (1813 साली), त्यांचे पुत्र आबासाहेब गादीवर आले आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर (1821 साली), बुवासाहेब कोल्हापूरच्या गादीवर आले.
पुढील राजे
बुवासाहेबांच्या मृत्यूनंतर (1829 साली), तिसरे शिवाजी म्हणजे बाबासाहेब गादीवर आले. त्यांच्या पश्चात (1866 साली) राजाराम नावाचे दत्तकपुत्र महाराज झाले, त्यांचे निधन इटलीतील फ्लॉरेन्स येथे 1870 साली झाले. चौथे शिवाजी म्हणजे नारायणराव दत्तक आले आणि 1883 साली त्यांचे अहमदनगर येथे निधन झाले.
शाहू महाराजांची उदय
चौथे शिवाजी यांच्या मृत्यूनंतर, कोल्हापूरचे राजप्रतिनिधी म्हणून काम पाहात असलेल्या जयसिंगराव घाटगे यांचे पुत्र यशवंत यांना दत्तक घेण्यात आले, जे शाहू महाराज नावाने प्रसिद्ध झाले. शाहू महाराजांचे मूळ नाव यशवंत जयसिंगराव घाटगे होते. ते कागलच्या प्रसिद्ध घाटगे घराण्यातील होते. शाहू महाराज यांच्या आईचे नाव राधाबाई असे होते.
राजर्षी शाहू महाराज:
राजर्षी शाहू महाराजांचा जन्म 26 जून 1874 रोजी महाराष्ट्रातील कोल्हापूर संस्थानात झाला. 17 मार्च 1884 रोजी त्यांचे कोल्हापूर राजघराण्यात दत्तक विधान झाले. त्यांचे पूर्ण नाव श्रीमंत छत्रपती शाहू महाराज होते. ते कोल्हापूर संस्थानाचे महाराज झाले आणि त्यांच्या कार्यकाळात त्यांनी समाजातील अनेक महत्वपूर्ण सुधारणा घडवून आणल्या. त्यांचे कार्य भारतीय समाजाच्या सामाजिक आणि शैक्षणिक प्रगतीसाठी अत्यंत महत्वाचे मानले जाते.
शिक्षण आणि कारकीर्द
शाहू महाराजांना राजकोटच्या राजकुमार कॉलेजमध्ये शिक्षणासाठी पाठवण्यात आले. हे कॉलेज तत्कालीन राजघराण्यातील वंशजांचे आणि उच्चपदस्थांच्या मुलांना शिक्षण देणारे होते. शाहू महाराजांचे बंधू आणि कोल्हापुरातील काही उच्चपदस्थ घराण्यांतील मुले त्यांच्याबरोबर होती. भावनगरचे भावसिंह महाराजही त्यांच्याबरोबर होते.
राजकोटनंतर या सर्वांनी धारवाड येथे त्यांनी शिक्षण पूर्ण केले. तेथेही भावसिंह महाराज त्यांचेबरोबर होते. भावसिंह महाराज आणि शाहू महाराज यांची मैत्री अखेरपर्यंत टिकली. दोन्ही मित्रांचे एकमेकांच्या संस्थानात येणं जाणं तसेच कौटुंबिक स्नेह होता.
पारिवारिक आणि सामाजिक जीवन
1886 साली, शाहू महाराजांचे जनकपिता जयसिंगराव घाटगे यांचे निधन झाले.
शाहू महाराज यांचा विवाह बडोद्याचे सरदार खानविलकर यांच्या कन्या लक्ष्मीबाई यांच्याशी 1891 साली झाला.
2 एप्रिल 1894 रोजी त्यांच्याकडे कोल्हापूरच्या राज्यकारभाराची सूत्रं आली. कोल्हापूरची गादी म्हणजे इतिहासातील एक समृद्ध आणि विविधतेने भरलेला कालखंड आहे, ज्यामध्ये शाहू महाराजांचा मोठा वाटा आहे. शाहू महाराजांनी कोल्हापुरात सामाजिक, आर्थिक तसेच समाजाच्या विविध क्षेत्रांमध्ये सुधारणा घडवून आणल्या आणि कोल्हापूरचे नाव उज्ज्वल केले. ज्यामुळे ते इतिहासात अजरामर झाले.
सामाजिक सुधारणा
राजर्षी शाहू महाराजांनी जातिव्यवस्थेतील असमानतेविरुद्ध लढा दिला. त्यांनी दलित आणि मागासवर्गीय समाजाच्या उन्नतीसाठी अनेक महत्वपूर्ण पावले उचलली. शाहू महाराजांनी अस्पृश्यतेविरुद्ध कठोर भूमिका घेतली आणि अस्पृश्यांना मंदिरांमध्ये प्रवेश मिळवून दिला. त्यांनी दलितांना शैक्षणिक आणि नोकरीच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या आणि त्यांच्या उन्नतीसाठी विविध शैक्षणिक संस्थांची स्थापना केली.
चहाच्या दुकानाचा प्रसंग
राजर्षी शाहू महाराज एका वेळेस त्यांच्या दरबारातील काही प्रशासकीय कामासाठी प्रवास करत होते. प्रवासादरम्यान, त्यांनी एका गावात विश्रांती घेतली आणि तिथे असलेल्या एका छोट्या चहाच्या दुकानात चहा प्यायला थांबले. ते साध्या वेषात असल्यामुळे दुकानातील लोकांना त्यांची ओळख पटली नाही.
चहा विक्रेत्याची समस्या
चहा विक्रेता, जो स्वतःच चहा बनवत होता, त्याच्या कुटुंबाच्या आर्थिक स्थितीविषयी शाहू महाराजांशी बोलू लागला. त्याने आपली आर्थिक अडचण, आणि कर्जबाजारीपणाची माहिती दिली. त्याच्या दुकानाच्या उत्पन्नातून तो आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह कसा करतो हे सांगितले.
शाहू महाराजांची मदत
शाहू महाराजांनी चहा विक्रेत्याच्या समस्यांची समजूत घेतली आणि त्याला आर्थिक सहाय्य करण्याचे ठरवले. त्यांनी लगेचच आपल्या सहाय्यकांना बोलावून चहा विक्रेत्याला आर्थिक मदत दिली. त्याने आपले कर्ज फेडण्यास आणि आपल्या कुटुंबाचा आधार मिळवण्यास मदत झाली.
समाजसेवेचा आदर्श
शाहू महाराजांच्या या कृतीने त्यांच्या समाजसेवेच्या वृत्तीची ओळख पटते. एक राजा असूनही त्यांनी सर्वसामान्य लोकांच्या समस्यांची जाण ठेवली आणि त्यांना मदत करण्यासाठी तत्परता दर्शवली. त्यांच्या या प्रसंगामुळे ते सर्वसामान्य जनतेच्या अधिक जवळ आले आणि त्यांच्या हृदयात स्थान मिळवले.
शिक्षण क्षेत्रातील सुधारणा
राजर्षी शाहू महाराज यांच्या कार्यात शिक्षण सुधारणा हा सर्वात महत्त्वाचा भाग होता. सर्व जाती-धर्मातील मुलांना, मुलींना समान शिक्षण मिळावे यासाठी त्यांनी अथक प्रयत्न केले. त्यांनी कोल्हापुरात जातीनुरुप वसतीगृहे बांधून, 1901 मध्ये व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंगची स्थापना करून आणि 1902 मध्ये मागासवर्गीय समुदायासाठी सरकारी नोकरीमध्ये 50% जागा राखीव ठेवून शिक्षणात क्रांती घडवून आणली. हे शंभर वर्षांपूर्वी घेण्यात आलेले निर्णय त्या काळातील समाजासाठी अत्यंत धाडसी आणि प्रगतीशील होते.
सर्वसमावेशक शिक्षण:
शाहू महाराजांनी केवळ मराठा समाजापुरतेच मर्यादित न राहता, 1906 मध्ये मुस्लिम शिक्षणासाठी “किंग एडवर्ड मोहमेडन एज्युकेशन सोसायटी”ची स्थापना करून आणि त्याचे अध्यक्षपद स्वीकारून समाजातील सर्व घटकांना शिक्षणाच्या प्रवाहात समाविष्ट करण्याचा प्रयत्न केला. 1908 मध्ये त्यांनी अस्पृश्य समाजातील विद्यार्थ्यांसाठी वसतीगृह स्थापन करून आणि अनेक जातींसाठी स्वतंत्र शैक्षणिक संस्था सुरू करून सामाजिक न्याय आणि समानतेचा आदर्श मांडला. आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल आणि मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांसाठी शुल्क माफ करण्याची योजना त्यांनी राबवून शिक्षण सर्वांसाठी उपलब्ध करून दिले.
विशेष शिक्षण सुविधा:
शाहू महाराजांनी शिक्षणाचा व्याप व्यापक करण्यासाठी अनेक विशेष उपक्रम राबवले. 1912 मध्ये धार्मिक शिक्षणासाठी “सत्यशोधक शाळा” आणि पाटील यांना प्रशिक्षण देण्यासाठी “दिल्ली दरबार मेमोरियल पाटील स्कूल”ची स्थापना केली. देशातील अनेक शिक्षण संस्था आणि मुलांना मदत आणि देणग्या देऊन त्यांनी शिक्षणाचा प्रसार करण्यास प्रोत्साहन दिले.
शिक्षणात सुधारणा:
शाहू महाराजांनी संस्थानात मोडी लिपीऐवजी “बाळबोध” लिपीचा वापर करण्याचा आदेश देऊन शिक्षणाच्या क्षेत्रात आधुनिकीकरणाला चालना दिली. अनेक साहित्यिक आणि नाट्य संस्थांना आर्थिक मदत आणि प्रोत्साहन देऊन कला आणि संस्कृतीचा विकास घडवून आणण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला. लेखकांना ग्रंथनिर्मिती आणि संशोधनासाठी मदत करून त्यांनी मराठी साहित्य आणि ज्ञानाचा खजिना समृद्ध केला.
आर्थिक सुधारणा
राजर्षी शाहू महाराजांनी आपल्या राज्यात शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा करण्यासाठी विविध योजना राबविल्या. त्यांनी शेतकऱ्यांना कर्जमाफी दिली आणि कृषी क्षेत्रात नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यास प्रोत्साहन दिले. त्यांच्या धोरणांमुळे शेतकऱ्यांची परिस्थिती सुधारली आणि राज्याची आर्थिक स्थिती मजबूत झाली.
त्यांच्या काही प्रमुख आर्थिक सुधारणांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश आहे:
- जमीन सुधारणा: शाहू महाराजांनी जमिनीच्या मालकी हक्कांमध्ये बदल घडवून आणले. त्यांनी जमीनदारी प्रथा मर्यादित करून शेतकऱ्यांना जमिनीचे अधिकार दिले. यामुळे शेतीमध्ये वाढ झाली आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना मिळाली.
- सहकारी संस्था: शाहू महाराजांनी शेतकऱ्यांना मदत करण्यासाठी अनेक सहकारी संस्थांची स्थापना केली. या संस्थांद्वारे शेतकऱ्यांना कर्ज, बीज, खत आणि इतर आवश्यक साहित्य पुरवले जात होते.
- उद्योग: शाहू महाराजांनी राज्यात अनेक नवीन उद्योगांची स्थापना केली. यामुळे रोजगाराच्या संधी निर्माण झाल्या आणि राज्याचे उत्पन्न वाढले.
- व्यापार: शाहू महाराजांनी व्यापार आणि वाणिज्याला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी रस्ते, रेल्वे आणि बंदरं यांच्या बांधकामात गुंतवणूक केली. यामुळे राज्यातील आणि बाहेरील व्यापार वाढीला मदत झाली.
- उद्योजकांना मदत: किर्लोस्करांना महायुद्धाच्या काळात लोखंडाची कमतरता भासली तेव्हा शाहू महारांजांनी संस्थानातील लोखंडी तोफा देऊन त्यांच्या कारखान्याचे उत्पादन कायम राहावे यासाठी मदत केली. नंतरच्या काळातही त्यांनी अशी लोखंडासाठी मदत देऊ केली होती.
- कर सुधारणा: शाहू महाराजांनी कर प्रणालीत सुधारणा घडवून आणल्या. त्यांनी अनावश्यक कर कमी केले आणि करांची उभारणी अधिक पारदर्शक आणि कार्यक्षम बनवली.
राजर्षी शाहू महाराजांच्या आर्थिक सुधारणांचा प्रभाव:
शाहू महाराजांच्या आर्थिक सुधारणांचा कोल्हापूर संस्थानावर सकारात्मक परिणाम झाला. राज्याचा आर्थिक विकास झाला आणि प्रजेचे जीवनमान उंचावले. शाहू महाराजांच्या धोरणांमुळे राज्यात गरिबी आणि बेरोजगारी कमी झाली. शिक्षण आणि आरोग्यासारख्या सामाजिक क्षेत्रातही गुंतवणूक वाढली.
सामाजिक न्यायासाठी संघर्ष
राजर्षी शाहू महाराजांनी समाजात सामाजिक न्यायाची संकल्पना रुजविण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. त्यांनी ब्राह्मणवादी विचारसरणीला विरोध केला आणि सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना समानतेचा अधिकार मिळावा यासाठी लढा दिला. त्यांनी समाजातील गरिब, दलित, मागासवर्गीय लोकांना त्यांच्या हक्कांचे आणि अधिकारांचे संरक्षण करण्यासाठी न्यायालयांमध्ये मोफत कायदेशीर मदत दिली.
राजर्षी शाहू महाराज आणि लोकमान्य टिळक
19व्या शतकाच्या शेवटी आणि 20व्या शतकाच्या सुरुवातीला महाराष्ट्रातील सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक क्षेत्रांमध्ये लोकमान्य टिळक आणि राजर्षी शाहू महाराज यांच्यातील संबंधांचा मोठा प्रभाव होता. या दोन महान नेत्यांच्या विचारधारांमध्ये अनेकदा मतभेद होते, ज्यामुळे त्यांच्यातील संबंध आणि संघर्ष इतिहासाच्या पानांवर नोंदवले गेले आहेत.
शाहू महाराजांनी कोल्हापूरच्या राजगादीवर आल्यानंतर टिळकांनी त्यांच्याप्रती आपल्या ‘केसरी’ वर्तमानपत्रातून अभिनंदन केले आणि त्यांना सुयश चिंतले. हा प्रारंभिक काळ दोघांच्या संबंधांचा सकारात्मक होता.
मात्र पुढील 25 वर्षांमध्ये दोघांमध्ये अनेकदा संघर्षाची वेळ आलेली दिसून येते. या काळात दोघांची अनेकदा भेटही झाली, चर्चा झाली तसेच वादही झालेची इतिहासात नोंद आहे. या दोघांमुळे गाजलेले वेदोक्त प्रकरणाचा निकाल शाहू महाराजांच्या बाजूने आणि ताईमहाराज प्रकरणाचा निकाल टिळकांच्या बाजूने गेलेला दिसतो.
वेदोक्त प्रकरणाची पार्श्वभूमी
वेदोक्त प्रकरण म्हणजे वेदांमध्ये वर्णिलेल्या धार्मिक विधी आणि मंत्रांचे पठण करण्याच्या अधिकारावर आधारित संघर्ष. पारंपरिकपणे, या अधिकाराचा उपभोग फक्त ब्राह्मण जातीतील लोकांना होता. परंतु, शाहू महाराजांनी हे स्पष्ट केले की, समाजातील सर्व जातींना हे अधिकार मिळायला हवे.
प्रकरणाची सुरुवात
प्रकरणाची सुरुवात 1900 च्या दशकाच्या प्रारंभात झाली. शाहू महाराजांच्या दरबारात अनेक गैर-ब्राह्मण समाजाच्या लोकांनी आपल्या धार्मिक अधिकारांसाठी आवाज उठविला. त्यांनी वेदोक्त मंत्रांचा वापर करण्याची मागणी केली, जी केवळ ब्राह्मणांना मान्य होती.
शाहू महाराजांची भूमिका
राजर्षी शाहू महाराजांनी या प्रकरणात महत्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांनी हे मान्य केले की सर्व जातींना समान धार्मिक अधिकार असले पाहिजेत. त्यांनी आपल्या राज्यातील मंदिरांमध्ये गैर-ब्राह्मण पुजार्‍यांची नियुक्ती केली आणि वेदोक्त मंत्रांचे पठण करण्याची परवानगी दिली.
परिणाम
राजर्षी शाहू महाराजांच्या या धाडसी निर्णयामुळे ब्राह्मणवादी परंपरावाद्यांनी त्यांच्यावर तीव्र टीका केली. परंतु, महाराजांच्या या निर्णयाने समाजातील अस्पृश्य आणि मागासवर्गीयांना एक नवा आत्मविश्वास मिळाला. यामुळे त्यांच्या सामाजिक आणि धार्मिक स्थितीत सुधारणा झाली.
ताईमहाराज प्रकरण
ताईमहाराज प्रकरणात लोकमान्य टिळकांची बाजू मजबूत झाली. या प्रकरणात शाहू महाराजांना पराभव पत्करावा लागला. ताईमहाराज प्रकरणातील टिळकांचा यश त्यांच्या समाजसुधारक विचारांना अनुसरून होतं, ज्यामुळे दोघांमधील संघर्ष अधिक तीव्र झाला.
राजकीय योगदान:
राजर्षी शाहू महाराज हे एक कुशल राजकारणी होते. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीविरोधात लढा दिला आणि भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी आवाज उठवला. ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे सदस्य होते आणि स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय सहभागी होते.
मृत्यू आणि वारसा:
६ मे १९२२ रोजी राजर्षी शाहू महाराजांचा अकाली मृत्यू झाला. त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांचे कार्य अजूनही प्रेरणादायी आहे. ते एक महान समाजसुधारक, शिक्षणप्रेमी आणि कुशल राजकारणी होते. त्यांनी कोल्हापूर संस्थानला प्रगतीपथावर घातले आणि भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.