सौभाग्य आणि पतिव्रतेचे प्रतीक असलेला वटपौर्णिमा हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा सण आहे जो ज्येष्ठ महिन्यातील पौर्णिमेला साजरा केला जातो. वटपौर्णिमेला वटसावित्री या नावाने देखील ओळखले जाते. हा सण महाराष्ट्र, उत्तर भारत, गोवा, गुजरात आणि पश्चिम भारतातील विविध राज्यासह नेपाळ देशातही विवाहीत महिला मोठ्या उत्साहाने साजरा करतात. स्त्रिया या दिवशी आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी व्रत करतात, सात जन्म हाच नवरा मिळू देत असे वचन देखील मागतात आणि त्यासाठी वटवृक्षाची पूजा करतात. तर चला जाणून घेऊया वटपौर्णिमेची तिथी, शुभ मुहूर्त आणि पूजा पद्धत…
वटपौर्णिमा सणाचे महत्त्व:
- पतिव्रता: वटपौर्णिमा हा दिवस सावित्री आणि सत्यवानाच्या पौराणिक कथेशी जोडला गेला आहे. सावित्री आपल्या पती सत्यवानाचा यमराजाकडून मृत्यू झाल्यावर त्याला परत मिळवण्यासाठी यमलोकात जाते. तिच्या पतिव्रतेने आणि दृढनिश्चयाने प्रभावित होऊन यमराजाला सत्यवानाला पुन्हा जिवंत करण्यास भाग पाडले. वटपौर्णिमेचा दिवस स्त्रियांसाठी त्यांच्या पतीवरील प्रेमाचे आणि समर्पणाचे प्रतीक बनला आहे.
- सौभाग्य: वटवृक्ष दीर्घायुष्याचे आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. स्त्रिया वटवृक्षाची पूजा करून आपल्या पतीचे आरोग्य आणि दीर्घायुष्य यांच्यासाठी प्रार्थना करतात. याचबरोबर, त्या सुखी आणि समृद्ध वैवाहिक जीवन मिळण्याची इच्छाही व्यक्त करतात.
- पवित्रता: वटपौर्णिमा हा पवित्र दिवस मानला जातो. या दिवशी स्त्रिया स्नान करतात, नवीन कपडे घालतात आणि व्रत करतात. वटवृक्षाची पूजा विधिवत केली जाते आणि विविध प्रकारचे फळ, फुले आणि नैवेद्य अर्पण केले जातात.
वटपौर्णिमा 2024 तिथी
तारीख: शुक्रवार, 21 जून 2024
मुहूर्त:
- व्रत प्रारंभ: गुरुवार, 20 जून 2024 – सकाळी 10:22 वाजता
- व्रत पारणे: शुक्रवार, 21 जून 2024 – सकाळी 8:11 वाजता ते सकाळी 9:27 वाजता
वटपौर्णिमा पूजा:
वटपौर्णिमेची पूजा सकाळी लवकर उठून केली जाते. स्त्रिया वटवृक्षाची सफाई करतात आणि त्याखाली गोबर आणि शेणा-मातीने सारवण करतात. नंतर वटवृक्षाला हळद, कुंकू लावून पूजा करून आणि धागा बांधला जातो. विविध प्रकारचे फळ, फुले आणि नैवेद्य अर्पण केले जातात. वटसावित्रीची कथा वाचली जाते आणि पतिव्रतेची प्रार्थना केली जाते. काही स्त्रिया या दिवशी उपवासही करतात.
पूजा विधी:
- स्त्रिया सकाळी लवकर उठून स्नान करतात आणि नवीन कपडे घालतात.
- नंतर, त्या वटवृक्षाभोवती मातीचा गोळा बनवतात आणि त्यावर गणपतीची मूर्ती ठेवतात.
- वटवृक्षाला हळद, कुंकू, आणि फुलांची माळा अर्पण करतात.
- सात जन्म हाच नवरा मिळविण्यासाठी स्त्रिया वटवृक्षाभोवती सात फेरे सूत बांधतात.
- काही स्त्रिया वटवृक्षाभोवती 108 प्रदक्षिणा घालतात.
- वटपौर्णिमा च्या दिवशी विवाहित स्त्रियांना सौभाग्याचे लेणे देऊन त्यांचा आशीर्वाद घेतात.
- यानंतर, स्त्रिया सत्यवान सावित्री ची कथा ऐकतात किंवा वाचतात आणि आरती करतात.
- दिवसभर वटसावित्रीचा उपवास केल्यानंतर, स्त्रिया दुसऱ्या दिवशी सकाळी सूर्योदयानंतर पारणे करतात.
सत्यवान सावित्रीची कथा:
सत्यवान आणि सावित्री यांची कथा सर्वप्रथम महाभारताच्या वनपर्वात आढळते . जेव्हा युधिष्ठिर मार्कंडेय ऋषींना विचारतात की द्रौपदी इतकी भक्ती दाखवणारी दुसरी कोणी स्त्री यापूर्वी या पृथ्वीतलावर होती का , तेव्हा मार्कंडेय ऋषींनी त्यांना सावित्रीची कथा सविस्तरपणे सांगितलेली आढळते.
महान प्रेम आणि पतिव्रता धर्माची गाथा सत्यवान सावित्रीची कथा:
वटसावित्री कथेची सुरुवात:
सावित्री, अश्वपती नावाच्या राजाची कन्या, होती. ती अत्यंत रूपवान आणि सगुणवती होती. सावित्रीला सत्यवान नावाचा एक गरीब, पण प्रामाणिकपणा आणि नीतिमत्तेसाठी प्रसिद्ध तरुण आवडला. राजकुमारी सावित्रीने आपल्या पित्यांच्या इच्छेविरुद्ध सत्यवानाशी लग्न केले.
सत्यवानाचे वनवास आणि मृत्यू:
लग्नानंतर लवकरच, ऋषी नारद यांनी भविष्यवाणी केली की सत्यवान फक्त एक वर्ष जगेल. या दुःखद बातमीने सावित्री हताश झाली, तरीही तिने सत्यवानासोबत राहण्याचा आणि त्याच्यासोबत वनवासात जाण्याचा निर्णय घेतला.
वनवासात, सत्यवान आपल्या आई-वडिलांची सेवा करत होता. एक दिवस, द्वादशीच्या दिवशी, सत्यवान जंगलात लाकूड गोळा करत असताना त्याला एका विषारी सर्पांनी डंख मारला आणि तो मरण पावला.
सावित्रीचा यमराजाला सामना:
सावित्रीने सत्यवानाचा मृतदेह खांद्यावर घेतला आणि यमलोक मार्गे निघाली. यमराजाला भेटून, सावित्रीने त्याला विनंती केली की सत्यवानला पुन्हा जिवंत केले जावे. यमराजाने तिच्या पतिव्रतेचे कौतुक केले आणि तिला एका इच्छेची पूर्तता करण्याची ऑफर दिली.
सावित्रीची बुद्धिमत्ता आणि दृढनिश्चय:
सावित्रीने दोन इच्छा मागितल्या:
- सत्यवानला पुन्हा शक्ती मिळावी आणि तिला पुत्र व्हावा.
- यमराजाने तिच्या सासूला अंधत्वापासून मुक्त केले पाहिजे.
यमराजाने सावित्रीच्या बुद्धिमत्ते आणि दृढनिश्चयासमोर हार मानली आणि सत्यवानला पुन्हा जिवंत केले. सावित्री आणि सत्यवान आनंदाने आपल्या घरी परतले आणि त्यांना पुत्रही झाला.
वटवृक्षाचे महत्व:
धार्मिक मान्यतेनुसार वडाच्या झाडामध्ये ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांचा वास असतो असे म्हटले जाते. वडाचे झाड हे धार्मिक रित्या जितके महत्त्वाचे आहे तितकेच शास्त्रीयदृष्ट्या. वडाचे झाड १०० वर्षापेक्षा जास्त काळ जगते. काही ठिकाणी तर ५००० वर्षे वयाचे वडाचे झाडे आजही आढळतात.
सत्यवान सावित्री कथेनुसार वडाच्या झाडाखाली सावित्रीने आपल्या पतीला पुन्हा जीवनदान मिळविले होते असे सांगण्यात आले आहे. त्यामुळे स्त्रिया वडाच्या झाडाला पूजतात.
भारतात अनेक पौराणिक वटवृक्ष आहेत ज्यांचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे. त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:
१. अक्षयवट:
- हे वटवृक्ष प्रयागराज येथे गंगा, यमुना आणि सरस्वती नदीच्या संगमावर आहे.
- हिंदू धर्मात याला अत्यंत पवित्र मानले जाते आणि असे मानले जाते की ते भगवान विष्णू आणि ब्रह्मदेवाचे निवासस्थान आहे.
- रामायण आणि महाभारतासारख्या अनेक हिंदू ग्रंथांमध्ये याचा उल्लेख आहे.
२. लक्ष्मणवट:
- हे वटवृक्ष वाराणसी येथे गंगा नदीच्या काठावर आहे.
- असे मानले जाते की भगवान राम यांच्या भावा लक्ष्मणांनी हे वटवृक्ष लावले होते.
- यालाही अत्यंत पवित्र मानले जाते आणि अनेक हिंदू धार्मिक विधींसाठी ते वापरले जाते.
३. काशीतला वटवृक्ष:
- हे वटवृक्ष वाराणसी येथे काशी विश्वनाथ मंदिराच्या प्रांगणात आहे.
- असे मानले जाते की हे वटवृक्ष हजारो वर्षां जुने आहे आणि ते भगवान शिवाला समर्पित आहे.
- हिंदूंसाठी हे एक लोकप्रिय तीर्थक्षेत्र आहे.
४. कल्पवृक्ष: हे नासिक, महाराष्ट्र येथील वटवृक्ष आहे. हिंदू धर्मात, असे मानले जाते की हा वृक्ष इच्छा पूर्ण करणारा आहे आणि त्याच्या फांद्यांवर देवतांचे निवासस्थान आहे.
५. जावली वट: हे जव्हार, महाराष्ट्र येथील वटवृक्ष आहे. हा वृक्ष 1500 वर्षांहून अधिक जुना आहे आणि त्याचा विस्तार सुमारे 3 एकर आहे.
६. द्रौपदी वट: हे हस्तिनापुर, हरियाणा येथील वटवृक्ष आहे. हिंदू धर्मात, असे मानले जाते की हे वटवृक्ष पांडव आणि द्रौपदी यांच्याशी संबंधित आहे.
७. बडवणीचा वटवृक्ष:
- हे वटवृक्ष गुजरातमधील बडवणी गावात आहे.
- असे मानले जाते की हे वटवृक्ष ५०० वर्षांहून अधिक जुने आहे आणि ते भगवान विष्णूला समर्पित आहे.
- दरवर्षी हजारो भाविक या वटवृक्षाला भेट देतात.
८. महाबळेश्वरमधील वटवृक्ष:
- हे वटवृक्ष महाराष्ट्रातील महाबळेश्वर येथे आहे.
- असे मानले जाते की हे वटवृक्ष ५०० वर्षांहून अधिक जुने आहे आणि ते भगवान शिवाला समर्पित आहे.
- पर्यटकांसाठी हे एक लोकप्रिय आकर्षण आहे.
९. अहमदनगर जिल्ह्यातील पेमगिरी चा वटवृक्ष:
महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यातले पेमगिरी गावाच्या शेजारी १.५ हेक्टर आकाराचे एक प्राचीन प्रसिद्ध वडाचे झाड आहे.
१०. सांगली जिल्ह्यातील भोसे गावाच्या हद्दीतील ४०० वर्षे वयाचे झाड:
सांगली जिल्ह्यातील भोसे गावाच्या हद्दीत मंदिराच्या शेजारी असणारा भला मोठा वटवृक्ष सुमारे पाचशे मीटर चौरसच्या परिघात पसरला होता. त्याच्या पारंब्या अगदी जमिनीपर्यंत पोहोचल्या होत्या. या झाडाचं वय सुमारे ४०० वर्षे असल्याचं सांगितलं जाते. आषाढी वारीदरम्यान मिरजमार्गे पंढरपूरला जाताना शेकडो वारकरी याच झाडाखाली विसावा घेत असत.
2020 मध्ये रत्नागिरी-नागपूर महामार्ग निर्माण करताना हा वटवृक्ष महामार्गाच्या निर्मिती मध्ये अडसरा ठरत असल्याने तो काढून टाकण्याचा निर्णय केंद्रीय रस्ते परिवहन विभागाकडून घेण्यात आला होता. हे झाड वाचावं यासाठी वृक्षप्रेमींनी आणि गावकऱ्यांनी मोहीम राबवली होती. वडाच्या झाडाचे संवर्धन करावे या मागणीसाठी निसर्गप्रेमी आणि भोसे गावातील गावकऱ्यांनी या झाडाला मिठी मारत चिपको आंदोलन केलं होतं.
शिवकालीन वड वाचवण्यासाठी सुरू असलेल्या या मोहिमेची राज्याचे तत्कालीन पर्यावरण मंत्री आदित्य ठाकरे यांनी दखल घेतली होती. त्यांनी केंद्रीय रस्ते वाहतूक मंत्री नितीन गडकरी यांना एक पत्र पाठवलं होतं. त्यांनी नितीन गडकरी यांच्याकडे झाड तोडू,नये अशी विनंती केली होती. त्यानंतर नितीन गडकरींच्या सूचनेनुसार राष्ट्रीय महामार्ग प्राधिकरण विभागाकडून रत्नागिरी- नागपूर महामार्ग बनवताना रस्त्याला वळवण्यात आलं झाडाच्या अगदी 100 फूट अंतरावरुन वळसा घालून राष्ट्रीय महामार्ग पूर्णत्वास नेला.पर्यावरण प्रेमींच्या आंदोलनाची यशानंतर 400 वर्षांपूर्वीचा ठेवा हा जोपासला गेला.
तसेच वडाच्या झाडाखाली जैन तीर्थंकर ऋषभदेव यांनी सुद्धा तपश्चर्या केल्याचे मानले जाते आणि तशी नोंद अन पुरावे सापडतात.
वटपौर्णिमेचे सामाजिक महत्त्व:
वटपौर्णिमा हा स्त्रियांसाठी एकत्र येण्याचा आणि त्यांच्या सामाजिक बंध मजबूत करण्याचा एक चांगला दिवस आहे. स्त्रिया या दिवशी एकत्र पूजा करतात, कथा ऐकतात आणि एकमेकांशी गप्पा मारतात. हा सण स्त्रियांमधील बंधुभाव आणि एकात्मतेला प्रोत्साहन देतो.
वटपौर्णिमा हा स्त्रियांसाठी एक धार्मिक आणि सामाजिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण सण आहे. हा दिवस पतिव्रता, सौभाग्य आणि पवित्रतेचे प्रतीक आहे. स्त्रिया या दिवशी आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि सुखी वैवाहिक जीवनासाठी प्रार्थना करतात.
टीप:
- वरील मुहूर्त आणि विधी हे भारतातील काही भागांसाठी आहेत. आपल्या प्रदेशातील मुहूर्त आणि विधीसाठी स्थानिक पंचांग किंवा ज्योतिषांचा सल्ला घ्या.
अस्वीकरण : ही सर्व माहिती भाविकांची श्रद्धा लक्षात घेऊन दिली जात आहे, याचा उद्देश फक्त तुम्हाला चांगला सल्ला देणे आहे. या संदर्भात आम्ही कोणताही दावा करत नाही.