डेंग्यू (Dengue) हा एक विषाणूजन्य आजार आहे, जो मुख्यतः उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशांमध्ये आढळतो. हा आजार डेंग्यू विषाणूमुळे होतो, जो एडीस एजेप्टी (Aedes aegypti) आणि एडीस अल्बोपिक्टस (Aedes albopictus) नावाच्या डासांच्या मादी चावून पसरतो. हे डास दिवसा चावतात आणि उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशात आढळतात. पावसाळ्यात या आजाराचा प्रादुर्भाव जास्त वाढतो. म्हणून हा आजार होऊ नये म्हणून काळजी घेणे फार गरजेचे आहे. चला तर मग आपण डेंग्यूबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
डेंग्यू म्हणजे काय? (What is Dengue?)
डेंग्यू हा चार वेगवेगळ्या प्रकारच्या डेंग्यू विषाणूंमुळे होतो: DEN-1, DEN-2, DEN-3, आणि DEN-4. एकदा एखाद्या व्यक्तीला या चारपैकी कोणत्याही एक प्रकाराचा संसर्ग झाल्यास, त्याला त्या विशिष्ट प्रकाराविरुद्ध आजन्म प्रतिकारशक्ती मिळते, परंतु इतर तीन प्रकारांपासून तो अजूनही असुरक्षित राहतो. पहिल्यापेक्षा वेगळ्या प्रकारचा दुसरा डेंग्यू संसर्ग झाल्यास, तुमचा आजार अधिक गंभीर होण्याचा धोका वाढतो.
डेंग्यूची लक्षणे (Symptoms of dengue)
डेंग्यूची लक्षणे सामान्यतः विषाणूच्या संसर्गानंतर 4-10 दिवसांनी दिसून येतात. लक्षणे विविध असू शकतात, परंतु प्रमुख लक्षणांमध्ये हे समाविष्ट आहेत:
- उच्च ताप – अचानक येणारा ताप, जो 104°F (40°C) पर्यंत जाऊ शकतो.
- डोकेदुखी – विशेषतः कपाळाच्या भागात तीव्र डोकेदुखी.
- सांधे आणि स्नायू वेदना – विशेषतः पाठीमध्ये आणि पायांमध्ये वेदना.
- त्वचेवर पुरळ – लालसर पुरळ येणे, जे चेहरा आणि शरीरावर दिसू शकते.
- डोळ्यांच्या मागे वेदना – डोळ्यांच्या मागे तीव्र दुखणे.
- थकवा आणि कमजोरी – खूप थकवा जाणवणे.
- अन्न खाण्यात असमर्थता – भूक कमी होणे.
डेंग्यू हेमोरॅजिक फिव्हर (DHF) आणि डेंग्यू शॉक सिंड्रोम (DSS)
काही गंभीर प्रकरणांमध्ये डेंग्यू हा डेंग्यू हेमोरॅजिक फिव्हर (DHF) किंवा डेंग्यू शॉक सिंड्रोम (DSS) मध्ये बदलू शकतो. DHF मध्ये रक्तस्त्राव होऊ शकतो, प्लेटलेट्स कमी होतात, आणि अंगावर निळे डाग येतात. DSS मध्ये रक्तदाब खूप कमी होतो आणि रुग्णाला शॉकची स्थिती निर्माण होऊ शकते. हे दोन्ही प्रकार जीवघेणे असू शकतात आणि त्वरित वैद्यकीय उपचारांची आवश्यकता असते.
डेंग्यूचे निदान आणि उपचार (Diagnostics and Treatment of Dengue)
डेंग्यूचे निदान:
डेंग्यूचे निदान खालील पद्धतींनी केले जाते:
- वैद्यकीय इतिहास आणि शारीरिक तपासणी:
- डॉक्टर रुग्णाच्या लक्षणांची आणि वैद्यकीय इतिहासाची चौकशी करतात.
- शारीरिक तपासणी करून डेंग्यूची सामान्य लक्षणे पाहतात.
- रक्त परीक्षण:
- NS1 अँटीजेन टेस्ट: डेंग्यू विषाणूच्या उपस्थितीची तपासणी करते.
- IgM आणि IgG अँटीबॉडी टेस्ट: शरीरात डेंग्यू विषाणूविरुद्ध तयार झालेल्या अँटीबॉडीज तपासतात.
- PCR टेस्ट (Polymerase Chain Reaction): विषाणूचे RNA शोधून डेंग्यूचा निदान करते.
डेंग्यूचा उपचार:
डेंग्यूसाठी कोणतेही विशिष्ट औषध उपलब्ध नाही. उपचार मुख्यतः लक्षणांवर आधारित असतात आणि त्यात खालील उपायांचा समावेश आहे:
- ताप आणि वेदना कमी करणे:
- पॅरासिटामॉल (Acetaminophen) वापरून ताप आणि वेदना कमी केल्या जातात.
- नोट: एस्पिरिन आणि इबुप्रोफेन यांसारखी औषधे टाळावीत कारण ती रक्तस्त्राव वाढवू शकतात.
- निर्जलीकरण टाळणे:
- पुरेसे पाणी, फळांचे रस, आणि इलेक्ट्रोलाइट्स द्रवपदार्थ घेणे.
- गंभीर प्रकरणांमध्ये, द्रवपदार्थ शिरामार्गे (Intravenous) दिले जातात.
- विश्रांती:
- रुग्णाला पुरेशी विश्रांती घेणे आवश्यक आहे.
- गंभीर प्रकरणांमध्ये उपचार:
- रुग्णालयात दाखल करणे: डेंग्यू हेमोरॅजिक फिव्हर (DHF) किंवा डेंग्यू शॉक सिंड्रोम (DSS) असलेल्या रुग्णांना रुग्णालयात दाखल करणे आवश्यक असते.
- प्लेटलेट्स ट्रांसफ्यूजन: प्लेटलेट्स खूपच कमी झाल्यास त्यांचे ट्रांसफ्यूजन केले जाते.
- शॉक मॅनेजमेंट: रक्तदाब कमी झाल्यास, रुग्णाला शॉकमधून बाहेर आणण्यासाठी तात्काळ उपचार केले जातात.
डेंग्यूची प्रतिबंधक उपाययोजना (Prevention and control of Dengue)
डेंग्यूचा प्रसार रोखण्यासाठी आणि मच्छरांच्या उत्पत्तीला आळा घालण्यासाठी खालील प्रतिबंधक उपाययोजना आवश्यक आहेत:
1. मच्छरांचे नियंत्रण
a. पाणी साठण्याची ठिकाणे साफ करणे:
- टँक, बकेट्स, ड्रम्स, आणि कूलरमध्ये साठलेले पाणी नियमितपणे बदलावे.
- टायर, फुलांचे कुंड, आणि कचऱ्यात साठलेले पाणी टाळावे.
- पाळीव प्राण्यांच्या पाण्याच्या भांड्यांचे नियमितपणे स्वच्छ करावे.
b. कीटकनाशकांचा वापर:
- घर आणि परिसरातील कीटकनाशकांची फवारणी करावी.
- पाणी साठलेल्या ठिकाणी लार्वीसाइड्सचा वापर करावा.
2. मच्छर चावण्यापासून बचाव
a. मच्छरदाण्या वापरणे:
- झोपताना मच्छरदाण्या वापरणे.
- खिडक्या आणि दरवाजांवर जाळ्या लावणे.
b. अंग झाकून ठेवणारे कपडे घालणे:
- लांब बाह्यांचे कपडे आणि पँट घालणे.
- अंग झाकून ठेवण्यासाठी हलके पण पूर्ण कपडे घालणे.
c. कीटकनाशकांचा वापर करणे:
- त्वचेवर आणि कपड्यांवर कीटकनाशक लावणे.
- विशेषतः दिवसा बाहेर पडताना कीटकनाशक वापरणे, कारण एडीस डास दिवसा जास्त सक्रिय असतात.
3. वातावरणीय स्वच्छता राखणे
a. घर आणि परिसर साफ ठेवणे:
- घराच्या आजूबाजूला पाणी साठू देऊ नये.
- कचरा व्यवस्थित व्यवस्थापित करावा.
- प्लास्टिक, टायर, आणि इतर कचरा नियमितपणे काढून टाकावा.
b. सार्वजनिक ठिकाणे स्वच्छ ठेवणे:
- सार्वजनिक ठिकाणी पाणी साठण्याची ठिकाणे साफ ठेवावी.
- सार्वजनिक आरोग्य विभागाने कीटकनाशकांची नियमित फवारणी करावी.
4. जनजागृती आणि शिक्षण
a. जनजागृती मोहिमा:
- डेंग्यू विषयी लोकांना माहिती देणाऱ्या मोहिमा राबवाव्यात.
- शाळा, महाविद्यालये, आणि समाजात डेंग्यू प्रतिबंधक उपाययोजनांबद्दल माहिती दिली पाहिजे.
b. आरोग्य शिक्षण:
- लोकांना मच्छरांच्या उत्पत्तीच्या ठिकाणांची माहिती देऊन ती स्वच्छ ठेवण्याचे महत्त्व पटवून सांगावे.
- डेंग्यूची लक्षणे ओळखून त्वरित वैद्यकीय सल्ला घेण्याबद्दल जागरूकता निर्माण करावी.
डेंग्यू हा एक गंभीर आजार आहे, परंतु योग्य प्रतिबंधक उपाययोजना आणि लक्षणांची वेळेवर काळजी घेतल्यास त्याचे परिणाम कमी करता येतात. प्रत्येकाने आपल्या आरोग्याची काळजी घेतली पाहिजे आणि डेंग्यूच्या प्रसारावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी सहकार्य केले पाहिजे.
ही माहिती आपल्याला उपयुक्त वाटली असेल अशी आशा आहे. आपल्या आरोग्याबद्दल अधिक माहिती मिळवण्यासाठी आणि डेंग्यूसारख्या आजारांपासून सुरक्षित राहण्यासाठी नेहमी डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
डेंग्यू बद्दल अधिक माहितीसाठी महाराष्ट्र शासनाच्या आरोग्य विभागाच्या संकेतस्थळाला भेट द्या.
World Health Organization च्या वेबसाईट ला भेट द्या.
सिबिल (CIBIL) स्कोअर सुधारण्याचे 10 सोप्पे मार्ग – जे तुम्हाला श्रीमंत बनवू शकतात !