तरुण महिलांमध्ये स्तनाचा कर्करोग आढळण्याचे प्रमाण वाढत चालले आहे. स्तनाच्या कर्करोगाचे (Breast Cancer) लक्षणे तरुण महिलांमध्ये ओळखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण यामुळे वेळेत निदान होऊन उपचारांना लवकर सुरुवात करता येते. स्तनाच्या कर्करोगाचे लक्षणे सामान्यपणे वयोवृद्ध महिलांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतात, परंतु तरुण महिलांमध्येही हा आजार होऊ शकतो.
स्त्री लिंग हे स्तनाच्या कर्करोगाचा सर्वात मजबूत धोका घटक आहे. अंदाजे 99% स्तनाचा कर्करोग महिलांमध्ये होतो आणि 0.5-1% स्तनाचा कर्करोग पुरुषांमध्ये होतो. पुरुषांमधला स्तनाच्या कर्करोगाचा उपचार हा महिलांप्रमाणेच व्यवस्थापनाच्या तत्त्वांचे पालन करतो.
स्तनाचा कर्करोग म्हणजे काय?
स्तनाचा कर्करोग म्हणजे स्तनाच्या पेशींमध्ये होणारी अनियंत्रित वाढ होय. ही वाढ ट्यूमरमध्ये परिवर्तित होते, जी कधी कधी शरीराच्या इतर भागातही पसरू शकते. स्तनाचा कर्करोग मुख्यतः दोन प्रकारांचा असतो: डक्टल कार्सिनोमा (ductal carcinoma) जो दूध वाहणाऱ्या नलिकांमध्ये विकसित होतो आणि लूब्युलर कार्सिनोमा (lobular carcinoma) जो दूध निर्माण करणाऱ्या ग्रंथीमध्ये विकसित होतो.
तरुण महिलांमध्ये स्तनाच्या कर्करोगाचे 10 लक्षणे:
स्तनाचा कर्करोगाच्या लक्षणांचा विचार करताना खालील बदलांवर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे:
१. स्तनाचा आकारात बदल
स्तनाच्या आकारात कोणताही अनपेक्षित बदल हा स्तनाच्या कर्करोगाचे लक्षण असू शकतो. एक स्तन दुसऱ्यापेक्षा मोठा किंवा लहान होणे, स्तनाचा आकार अनियमित होणे, किंवा स्तनाच्या त्वचेची संरचना बदलणे या लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नये.
२. स्तनामध्ये सूज
स्तनामध्ये किंवा स्तनांच्या जवळील भागात सूज येणे हे स्तनाच्या कर्करोगाचे एक सामान्य लक्षण आहे. ही सूज साधारणत: स्पर्श केल्यावर दुखते, पण काही वेळा ती निरंतर आणि वेदनादायक असू शकते. सूज कोणत्याही ठिकाणी असू शकते, पण स्तनाच्या खालील भागात ती अधिक प्रमाणात आढळते.
३. वजन कमी होणे
अचानक वजन कमी होणे हेही एक गंभीर लक्षण आहे. याचे कारण म्हणजे शरीरातील कर्करोगाचे पेशी ऊर्जा आणि पोषक तत्त्वे अधिक प्रमाणात वापरतात, ज्यामुळे शरीरातील पोषण कमी होते आणि वजन कमी होते. वजन कमी होणे हे इतर अनेक कारणांनीही होऊ शकते, परंतु स्तनाच्या कर्करोगाशी संबंधित असल्यास, तातडीने डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.
४. स्तनाच्या त्वचेतील बदल
स्तनाच्या त्वचेत काही बदल जाणवले तरी त्याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. त्वचेची रंग बदलणे, लालसरपणा, खाज येणे किंवा त्वचेवर छोटे खड्डे पडणे हे लक्षणे असू शकतात. या प्रकारच्या बदलांमुळे स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान होऊ शकते.
५. स्तनाग्रातून स्त्राव
स्तनाग्रातून कोणताही अनपेक्षित स्त्राव हा स्तनाच्या कर्करोगाचे लक्षण असू शकतो. हा स्त्राव पांढरा, पारदर्शक, पिवळा किंवा रक्तयुक्त असू शकतो. हे लक्षण खूपच गंभीर असू शकते, त्यामुळे ताबडतोब वैद्यकीय सल्ला घेणे गरजेचे आहे.
६. गाठ किंवा गांठी
स्तनामध्ये किंवा स्तनांच्या जवळ गाठ किंवा गांठी जाणवणे हे स्तनाच्या कर्करोगाचे एक प्रमुख लक्षण आहे. ही गाठ साधारणपणे स्पर्श केल्यावर वेदनादायक नसते, पण ती हळूहळू मोठी होऊ शकते.
७. स्तनातील वेदना
स्तनामध्ये अनपेक्षित वेदना किंवा अस्वस्थता जाणवणे हेही लक्षण असू शकते. ही वेदना निरंतर किंवा कधी कधी होऊ शकते, पण तिचे दुर्लक्ष करू नये.
८. काखेतील लसीका ग्रंथींमध्ये सूज
काखेतील लसीका ग्रंथी (Lymph Nodes) मध्ये सूज येणे हे कर्करोगाच्या पेशींच्या वाढीचे लक्षण असू शकते. लसीका ग्रंथी सामान्यतः संक्रमणाचा सामना करतात, पण कर्करोगाच्या स्थितीत त्यांची सूज होते.
९. स्तनाच्या निप्पलमध्ये बदल
स्तनाच्या निप्पलमध्ये कोणताही बदल, जसे की निप्पल आत जात असणे, रंग बदलणे, किंवा त्वचेत बदल होणे, हे लक्षणेही कर्करोगाचे सूचक असू शकते.
१०. एकूण शारीरिक अस्वस्थता
स्तनाच्या कर्करोगाचे लक्षणे केवळ स्तनांपुरती मर्यादित नसतात. शारीरिक थकवा, अशक्तपणा, किंवा सामान्य अस्वस्थता ही लक्षणेही असू शकतात.
तरुण महिलांमध्ये स्तनाच्या कर्करोगाचे काही विशिष्ट कारणे आहेत ज्यामुळे त्यांचा धोका वाढू शकतो. खालील १० कारणे यामध्ये समाविष्ट आहेत:
तरुण महिलांमध्ये स्तनाच्या कर्करोगाचे 10 कारणे
1. वंशपरंपरा आणि जीन:
- बीआरसीए1 (BRCA1), बीआरसीए2 (BRCA2 ) आणि पी ए एल बी-2 (PALB-2)जीनमध्ये बदल असल्यास कर्करोगाचा धोका वाढतो.
2. परिवाराचा इतिहास:
- जर कुटुंबातील सदस्यांना स्तनाचा कर्करोग झाला असेल तर तरुण महिलांनाही होण्याची शक्यता जास्त असते.
3. हार्मोनल बदल:
- इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरोन हार्मोन्सचा उच्च प्रमाणात संपर्क असल्यास धोका वाढतो.
4. लवकर वयात मासिक पाळी सुरू होणे:
- जर मासिक पाळी लवकर वयात (१२ वर्षांपूर्वी) सुरू झाली असेल तर स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो.
5. आहार आणि जीवनशैली:
- असंतुलित आहार, फास्ट फूडचे जास्त प्रमाणात सेवन, आणि व्यायामाचा अभाव.
6. मद्यपान आणि धूम्रपान:
- नियमित मद्यपान आणि धूम्रपान केल्याने स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो.
7. लठ्ठपणा:
- जास्त वजन असल्यास स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो.
8. रेडिएशनचा संपर्क:
- जर तरुण वयात रेडिएशन थेरपी झाली असेल तर स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो.
9. हार्मोनल थेरपी:
- इस्ट्रोजेन-प्रोजेस्टेरोन थेरपी घेतल्यास धोका वाढतो.
10. स्तनाच्या रचना आणि घनता:
- घनता जास्त असलेल्या स्तनांमध्ये कर्करोगाचा धोका जास्त असतो.
कर्करोगाचे निदान: एक महत्वाची प्रक्रिया
कर्करोगाचे निदान लवकर आणि अचूक पद्धतीने होणे अत्यंत महत्वाचे आहे कारण यामुळे उपचार सुरू करण्यासाठी योग्य वेळ मिळतो. स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान करण्यासाठी काही प्रमुख पद्धती वापरल्या जातात. या पद्धतींमध्ये खालील प्रक्रिया समाविष्ट आहेत:
1. स्वत:ची स्तन तपासणी (Breast Self-Examination – BSE):
- महिलांनी नियमितपणे स्वत:ची स्तन तपासणी करावी. या प्रक्रियेमध्ये स्तनाच्या बाह्य रचनेत बदल, गाठ, किंवा इतर असामान्य गोष्टींची तपासणी केली जाते.
2. क्लिनिकल स्तन तपासणी (Clinical Breast Examination – CBE):
- तज्ञ डॉक्टरांकडून नियमित अंतराने स्तन तपासणी करणे. ही तपासणी दर ३ वर्षांनी वयाच्या २० ते ३० वर्षांपर्यंत आणि ४० वर्षांनंतर दरवर्षी करावी.
3. मॅमोग्राफी (Mammography):
- स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान करण्यासाठी सर्वाधिक वापरली जाणारी चाचणी. या प्रक्रियेमध्ये स्तनांच्या आतील भागाचे एक्स-रे घेतले जातात. मॅमोग्राफीने स्तनातील गाठ किंवा कर्करोगाचे इतर लक्षणे लवकर ओळखता येतात.
4. अल्ट्रासाऊंड (Ultrasound):
- अल्ट्रासाऊंड चाचणीमध्ये उच्च-आवृत्तीचे ध्वनी तरंग वापरून स्तनाच्या आतील भागाचे चित्र निर्माण केले जाते. यामुळे स्तनातील गाठेचा प्रकार (गाठ कठोर किंवा मऊ आहे का) ठरवण्यासाठी मदत होते.
5. एमआरआय (Magnetic Resonance Imaging – MRI):
- एमआरआय प्रक्रियेमध्ये चुंबकीय क्षेत्र आणि रेडिओ तरंग वापरून स्तनांचे सविस्तर चित्र निर्माण केले जाते. ही चाचणी विशेषतः उच्च जोखमीच्या महिलांसाठी आणि गाठेच्या सविस्तर तपासणीसाठी वापरली जाते.
6. बायोप्सी (Biopsy):
- बायोप्सी ही कर्करोगाचे निदान करण्यासाठी सर्वात खात्रीशीर पद्धत आहे. या प्रक्रियेमध्ये स्तनातील गाठेचे नमुने घेतले जातात आणि त्यांची प्रयोगशाळेत तपासणी केली जाते. बायोप्सीमध्ये तीन मुख्य प्रकार आहेत:
- Fine-needle aspiration biopsy: छोट्या सुईने गाठेचा नमुना घेणे.
- Core needle biopsy: मोठ्या सुईने गाठेचा नमुना घेणे.
- Surgical biopsy: शस्त्रक्रियेद्वारे गाठ पूर्णपणे काढणे.
7. डक्टल लॅवेज (Ductal Lavage):
- या प्रक्रियेमध्ये स्तनाच्या दूध वाहणाऱ्या नलिकांमध्ये एक सूक्ष्म नळी घालून पेशींचे नमुने घेतले जातात. ही चाचणी कर्करोगाच्या प्रारंभिक अवस्थेचा शोध घेण्यासाठी उपयोगी आहे.
8. मालिक्युलर टेस्टिंग (Molecular Testing):
- कर्करोगाच्या पेशींमध्ये विशिष्ट जीन किंवा प्रोटीनचे उपस्थिती तपासण्यासाठी ही चाचणी केली जाते. यामुळे कर्करोगाच्या प्रकाराचे अधिक स्पष्ट निदान होते आणि उपचारांची दिशा ठरवण्यासाठी मदत होते.
9. बायोमार्कर टेस्टिंग (Biomarker Testing):
- कर्करोगाच्या पेशींमध्ये असलेल्या विशिष्ट बायोमार्कर्सची तपासणी करून उपचारांची योजना आखली जाते.
स्तनाच्या कर्करोगाचा उपचार:
स्तनाच्या कर्करोगाचा उपचार हा विविध पद्धतींवर आधारित असतो, जो कर्करोगाच्या प्रकार, स्टेज, आणि रूग्णाच्या शारीरिक स्थितीवर अवलंबून असतो. खालील प्रमुख उपचारपद्धती वापरल्या जातात:
1. शस्त्रक्रिया (Surgery)
लम्पेक्टॉमी (Lumpectomy)
- फक्त ट्यूमर आणि त्याच्या आसपासचा काहीसा आरोग्यदायी ऊतक काढला जातो.
- ही प्रक्रिया साधारणपणे सुरुवातीच्या टप्प्यातील कर्करोगासाठी केली जाते.
मास्टेक्टॉमी (Mastectomy)
- संपूर्ण स्तन काढला जातो.
- काही परिस्थितीत डबल मास्टेक्टॉमी, म्हणजे दोन्ही स्तन काढणे, गरजेचे असते.
सेंटिनल नोड बायोप्सी (Sentinel Node Biopsy)
- कर्करोग पसरलेला आहे का हे तपासण्यासाठी लिम्फ नोड काढला जातो.
- यामुळे आवश्यकतेनुसार लिम्फ नोड डिसेक्शन (Lymph Node Dissection) होऊ शकते.
2. कीमोथेरपी (Chemotherapy)
- कीमोथेरपीमध्ये कर्करोगाच्या पेशींचा नाश करण्यासाठी औषधे दिली जातात.
- ही औषधे इंजेक्शनद्वारे किंवा तोंडावाटे घेतली जातात.
- मुख्यतः शस्त्रक्रियेनंतर कर्करोगाच्या पेशींचा नाश करण्यासाठी वापरली जाते, परंतु कधी कधी शस्त्रक्रियेपूर्वीही ट्यूमर कमी करण्यासाठी वापरली जाते.
3. रेडिओथेरपी (Radiation Therapy)
- रेडिओथेरपीमध्ये उच्च-उर्जा किरणांचा वापर करून कर्करोगाच्या पेशींचा नाश केला जातो.
- साधारणपणे शस्त्रक्रियेनंतर उरलेल्या कर्करोगाच्या पेशींचा नाश करण्यासाठी वापरली जाते.
4. हार्मोन थेरपी (Hormone Therapy)
- हार्मोन-संवेदनशील कर्करोगासाठी हार्मोन थेरपी वापरली जाते.
- इस्ट्रोजेनच्या प्रभावाला रोखण्यासाठी औषधे दिली जातात, ज्यामुळे कर्करोगाचा विकास थांबतो.
- टॅमोक्सिफेन (Tamoxifen) आणि अरामेटेस इनहिबिटर (Aromatase Inhibitors) ही काही सामान्य औषधे आहेत.
5. टार्गेटेड थेरपी (Targeted Therapy)
- कर्करोगाच्या पेशींमध्ये असलेल्या विशिष्ट प्रोटीन किंवा जीनला लक्ष्य करून उपचार केला जातो.
- हे उपचार सामान्यपणे HER2-Positive कर्करोगासाठी वापरले जातात.
- ट्रास्टुझुमॅब (Trastuzumab) आणि पर्टुझुमॅब (Pertuzumab) ही काही सामान्य औषधे आहेत.
6. इम्युनोथेरपी (Immunotherapy)
- शरीराच्या प्रतिकारशक्तीला बळकटी देण्यासाठी इम्युनोथेरपी वापरली जाते, ज्यामुळे कर्करोगाच्या पेशींना नष्ट केले जाते.
- PD-1 किंवा PD-L1 इनहिबिटर औषधे यामध्ये समाविष्ट आहेत.
7. क्लिनिकल ट्रायल्स (Clinical Trials)
- नवीन औषधे आणि उपचार पद्धतींचे परीक्षण करण्यासाठी क्लिनिकल ट्रायल्समध्ये सहभागी होणे हा एक पर्याय असतो.
- यामुळे नवीन उपचार पद्धतींचा लाभ मिळू शकतो.
8. पॅलिएटिव्ह केअर (Palliative Care)
- कर्करोगाच्या गंभीर अवस्थेत पॅलिएटिव्ह केअर दिली जाते, ज्यामुळे रूग्णाचा जीवनमान सुधारतो.
- यात वेदना नियमन, मानसिक सहाय्य, आणि इतर शारीरिक लक्षणांची देखरेख केली जाते.
स्तनाच्या कर्करोगाचा उपचार हा विविध घटकांवर अवलंबून असतो आणि प्रत्येक रूग्णासाठी उपचार योजना वेगवेगळी असते. उपचारांमध्ये शस्त्रक्रिया, कीमोथेरपी, रेडिओथेरपी, हार्मोन थेरपी, टार्गेटेड थेरपी, इम्युनोथेरपी, क्लिनिकल ट्रायल्स आणि पॅलिएटिव्ह केअर यांचा समावेश होतो. योग्य उपचार आणि काळजी घेऊन स्तनाच्या कर्करोगावर यशस्वी मात करता येते. योग्य निदान आणि त्वरित उपचारांमुळे रूग्णाचे जीवनमान सुधारण्याची संधी वाढते.
स्तनाच्या कर्करोगापासून बचाव करण्यासाठी प्रतिबंधक उपाय
स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका कमी करण्यासाठी काही प्रतिबंधक उपाय अवलंबता येतात. यामुळे केवळ स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका कमी होत नाही, तर एकूणच आरोग्य सुधारते. खालील काही प्रतिबंधक उपाय आहेत:
1. नियमित तपासणी (Regular Screening)
- मॅमोग्राफी (Mammography): नियमित मॅमोग्राफी करून स्तनाच्या कर्करोगाचे लवकर निदान होऊ शकते. साधारणतः ५० वर्षांवरील महिलांनी दर २ वर्षांनी मॅमोग्राफी करावी, परंतु उच्च जोखमीच्या महिलांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार अधिक वारंवार तपासणी करावी.
- स्वत:ची स्तन तपासणी (Breast Self-Examination): दर महिन्याला स्वत:ची स्तन तपासणी करावी आणि कोणतीही गाठ, बदल किंवा असामान्यता जाणवल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
2. संतुलित आहार (Balanced Diet)
- फळे आणि भाज्या: रोजच्या आहारात ताज्या फळे आणि भाज्या समाविष्ट करा. यामुळे कॅन्सर-प्रतिरोधक अँटीऑक्सिडंट्स आणि पोषक तत्व मिळतात.
- तूप, तेल आणि साखर कमी करणे: चरबीयुक्त आणि साखरेचे प्रमाण कमी असलेला आहार घ्यावा.
- पूर्ण धान्ये आणि तंतूमय आहार: पूर्ण धान्ये, ओट्स, आणि तंतूमय पदार्थ सेवन केल्याने पचन सुधारते आणि कर्करोगाचा धोका कमी होतो.
3. नियमित व्यायाम (Regular Exercise)
- वजन नियंत्रण: नियमित व्यायामाने वजन नियंत्रणात राहते. जास्त वजन आणि स्थूलता स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढवतात.
- सक्रिय जीवनशैली: दररोज किमान ३० मिनिटे व्यायाम करा. चालणे, धावणे, सायकलिंग, किंवा योगासारख्या व्यायामांचा समावेश करा.
4. मद्यपान आणि धूम्रपान टाळा (Avoid Alcohol and Smoking)
- मद्यपान: मद्यपान केल्याने स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो. जर मद्यपान करणे आवश्यक असेल तर मर्यादित प्रमाणात करा.
- धूम्रपान: धूम्रपानानेही स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो. त्यामुळे धूम्रपान पूर्णपणे टाळा.
5. हार्मोन थेरपी मर्यादित करणे (Limit Hormone Therapy)
- इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरोन: दीर्घकालीन हार्मोन थेरपीचा वापर टाळावा. डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार मर्यादित काळासाठीच हार्मोन थेरपीचा वापर करावा.
6. स्तनपान (Breastfeeding)
- स्तनपान: स्तनपान केल्याने स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका कमी होतो. त्यामुळे शक्य तितक्या काळासाठी बाळाला स्तनपान करावे.
7. आरोग्यदायी जीवनशैली (Healthy Lifestyle)
- तणाव व्यवस्थापन: तणाव कमी करण्यासाठी योग, ध्यान, किंवा इतर तणाव कमी करण्याच्या पद्धतींचा अवलंब करा.
- झोप: पुरेशी आणि नियमित झोप घ्या. झोपेच्या अभावामुळे हार्मोनल असंतुलन होऊ शकते, ज्यामुळे कर्करोगाचा धोका वाढतो.
8. उच्च जोखमीच्या महिलांसाठी विशेष उपाय (Special Measures for High-Risk Women)
- जेनेटिक चाचण्या (Genetic Testing): बीआरसीए1 आणि बीआरसीए2 जीनमध्ये बदल असल्यास, जेनेटिक चाचण्या करून धोका ओळखा.
- रोकथामात्मक शस्त्रक्रिया (Preventive Surgery): उच्च जोखमीच्या महिलांनी प्रोफिलॅक्टिक मास्टेक्टॉमी (स्तन काढणे) किंवा प्रोफिलॅक्टिक ओओफोरेक्टॉमी (अंडाशय काढणे) यांचा विचार करावा.
- औषधोपचार (Medication): टॅमोक्सिफेन (Tamoxifen) किंवा रालॉक्सिफेन (Raloxifene) यासारख्या औषधांचा वापर कर्करोगाच्या उच्च जोखमीच्या महिलांसाठी केला जाऊ शकतो.
स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका कमी करण्यासाठी आरोग्यदायी जीवनशैली आणि नियमित तपासणी आवश्यक आहे. संतुलित आहार, नियमित व्यायाम, मद्यपान आणि धूम्रपानाचे नियंत्रण, तणाव व्यवस्थापन, आणि पुरेशी झोप यामुळे केवळ स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका कमी होत नाही, तर एकूणच आरोग्य सुधारते. उच्च जोखमीच्या महिलांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार विशेष उपाययोजना करावी. महिलांनी आपले आरोग्य जपण्यासाठी सतर्क राहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
स्तनाचा कर्करोग हा गंभीर आजार असून त्याचे निदान वेळेवर आणि योग्य उपचार घेतल्यास यशस्वी होऊ शकते. आरोग्यदायी जीवनशैली, नियमित तपासणी, आणि जागरूकता वाढवून स्तनाच्या कर्करोगाचा धोका कमी करता येतो. सर्व महिलांनी आपल्या आरोग्याबद्दल सतर्क राहणे आवश्यक आहे आणि नियमित तपासणी करून आपल्या आरोग्याची काळजी घ्यावी. जागरूकता आणि योग्य माहितीच्या साहाय्याने स्तनाच्या कर्करोगावर मात करणे शक्य आहे.
अधिक माहितीसाठी खालील संकेतस्थळाला भेट द्या.
- आयसीआरसी फाउंडेशन: https://www.bcrf.org/
- टॅटा मेमोरियल हॉस्पिटल: https://tmc.gov.in/index.php/en/
- राष्ट्रीय कर्करोग संस्था: http://nicpr.org/
- वर्ल्ड हेल्थ ओर्गानायझेशन:
याव्यतिरिक्त, स्तनाच्या कर्करोगाची लक्षणे आणि धोक्याचे घटक याबद्दल अधिक माहितीसाठी तुम्ही अमेरिकन कर्करोग सोसायटीची वेबसाइट देखील पाहू शकता: https://www.cancer.org/