पावसाळा हा ऋतू निसर्गाच्या विविध रंगांचा आणि आनंदाचा प्रतीक असतो, पण त्याचबरोबर अनेक आजारांचे कारणही बनतो. या काळात हवा व वातावरणातील बदलांमुळे रोगजंतूंच्या वाढीस चालना मिळते. या लेखात आपण पावसाळ्यात होणारे सामान्य आजारांबद्दल माहिती घेणार आहोत.
१. सर्दी आणि खोकला
सर्दी आणि खोकला हे पावसाळ्यातील अत्यंत सामान्य आजार आहेत. वातावरणातील ओलावा आणि तापमानातील बदलामुळे व्हायरल इन्फेक्शनचा धोका वाढतो. यामुळे नाक वाहणे, घसा खवखवणे, आणि खोकला अशी लक्षणे दिसतात.
कारणे:
- तापमानातील बदल
- ओलसर वातावरण
- व्हायरल इन्फेक्शन
लक्षणे:
- नाक वाहणे
- घसा खवखवणे
- सतत खोकला
- ताप
घरगुती उपाय:
- आल्याचा चहा: आले, लवंग, आणि मध यांचा चहा घेतल्याने घसा आरामशीर होतो.
- गरम पाण्याचे वाफारे: गरम पाण्याच्या वाफ घेतल्याने नाकाच्या श्वासनलिका मोकळ्या होतात.
- हळदीचे दूध: हळद आणि दूध एकत्र करून प्यायल्याने शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढते.
- मीठाच्या पाण्याच्या गुळण्या: गरम पाण्यात मीठ टाकून गुळण्या केल्याने घशाचा त्रास कमी होतो.
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- गरम कपडे घाला
- व्हिटॅमिन सीयुक्त आहार घ्या
- पुरेशी झोप आणि विश्रांती घ्या
- गर्दीच्या ठिकाणी जाणे टाळा
सर्दी आणि खोकला यांचा त्रास कमी करण्यासाठी वरील उपाय उपयोगी ठरू शकतात. मात्र, लक्षणे अधिक तीव्र असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.
२. डेंग्यू
डेंग्यू हा एडिस इजिप्ती डासांच्या चावण्यामुळे होणारा एक विषाणूजन्य आजार आहे. पावसाळ्यात डासांची संख्या वाढल्यामुळे डेंग्यूचा धोका वाढतो.
कारणे:
- एडिस इजिप्ती डासाची चव
- पाणी साचलेली ठिकाणे
लक्षणे:
- उंच ताप
- डोकेदुखी
- डोळ्यांच्या मागे दुखणे
- सांधे आणि स्नायू दुखणे
- त्वचेवर पुरळ
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- डासांच्या वाढीस प्रतिबंध: घराभोवती पाणी साचू न देणे.
- डास प्रतिबंधक वापरा: मच्छरदाणी, क्रीम, स्प्रे इत्यादीचा वापर.
- पूर्ण कपडे घाला: शरीर झाकले जाईल असे कपडे परिधान करा.
- घराच्या आजूबाजूची स्वच्छता: पाणी साठलेल्या ठिकाणी कीटकनाशक फवारणी करणे.
उपचार:
- पुरेशी विश्रांती
- द्रवपदार्थांचे सेवन
- वेदनाशामक औषधे (डॉक्टरांच्या सल्ल्याने)
- गंभीर परिस्थितीत तातडीने वैद्यकीय उपचार
डेंग्यूची लक्षणे आढळल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. वेळेत उपचार केल्यास गंभीर परिणाम टाळता येतात.
३. मलेरिया
मलेरिया हा प्लाझ्मोडियम परजीवीमुळे होणारा रोग आहे, जो अनोफेलिस डासांच्या चावण्यामुळे पसरतो. पावसाळ्यात डासांची वाढ झाल्याने मलेरियाचे प्रमाण वाढते.
कारणे:
- अनोफेलिस डासांच्या चावणीमुळे संक्रमण
- पाणी साचलेली ठिकाणे
लक्षणे:
- उच्च ताप
- अंगदुखी
- घाम येणे
- थंडी वाजणे
- थकवा
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- डास प्रतिबंधक वापरा: मच्छरदाणी, लोशन, स्प्रे इत्यादीचा वापर.
- पाणी साचू न देणे: घराभोवती पाणी साचू न देणे.
- पूर्ण कपडे घाला: अंग झाकले जाईल असे कपडे वापरा.
- स्वच्छता राखा: घराच्या आजूबाजूला कीटकनाशक फवारणी करा.
उपचार:
- डॉक्टरांच्या सल्ल्याने योग्य औषधोपचार
- पुरेशी विश्रांती
- द्रवपदार्थांचे अधिक सेवन
मलेरियाची लक्षणे आढळल्यास त्वरित वैद्यकीय सल्ला घेणे गरजेचे आहे. योग्य उपचार घेतल्यास मलेरिया बरा होतो.
४. गॅस्ट्रोएन्टरायटिस
गॅस्ट्रोएन्टरायटिस हा एक पचनसंस्थेचा आजार आहे, जो मुख्यतः अशुद्ध पाणी आणि दूषित अन्नामुळे होतो.
कारणे:
- दूषित अन्न आणि पाणी
- विषाणू आणि जीवाणू संक्रमण
लक्षणे:
- उलट्या
- जुलाब
- पोटदुखी
- ताप
- अशक्तपणा
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- स्वच्छता राखा: नियमितपणे हात धुवा.
- शुद्ध पाणी प्या: फक्त उकळलेले किंवा फिल्टर केलेले पाणी प्या.
- ताजे अन्न खा: ताजे आणि स्वच्छ अन्न खा.
- कच्चे अन्न टाळा: कच्च्या खाद्यपदार्थांचा वापर टाळा.
उपचार:
- पुरेशी विश्रांती
- द्रवपदार्थांचे सेवन, विशेषतः इलेक्ट्रोलाइट्स
- हलका आहार
- डॉक्टरांच्या सल्ल्याने औषधोपचार
गॅस्ट्रोएन्टरायटिसची लक्षणे गंभीर वाटल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. योग्य खबरदारी घेतल्यास हा आजार टाळता येतो.
५. त्वचाविकार
पावसाळ्यात त्वचाविकार होण्याची शक्यता वाढते. ओलावा, घाम, आणि अशुद्ध पाण्यामुळे विविध प्रकारचे त्वचेचे आजार होऊ शकतात.
सामान्य त्वचाविकार:
- गजकर्ण (रिंगवर्म): फंगल इन्फेक्शनमुळे होणारा त्वचेवरील लालसर वर्तुळाकार चट्टे.
- फोड-फुंसी: घामामुळे त्वचेवर होणारे छोटे फोड.
- अ‍ॅथलीट्स फुट: पायाच्या बोटांमध्ये होणारे फंगल इन्फेक्शन.
- चिंबचिंब त्वचा: ओलसर कपडे घातल्याने होणारी खाज आणि चिघळलेली त्वचा.
कारणे:
- ओलसर वातावरण
- अशुद्ध पाणी
- स्वच्छतेचा अभाव
- घाम
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- स्वच्छता राखा: नियमित आंघोळ करा, विशेषतः पावसाळ्यात.
- कोरडे कपडे घाला: ओलसर कपडे लवकर बदला.
- स्वच्छ पाणी वापरा: अशुद्ध पाण्याचा वापर टाळा.
- फंगल पावडरचा वापर करा: विशेषतः घाम येणाऱ्या भागांत.
- स्वच्छतेच्या उपाययोजना: घर व आजूबाजूच्या परिसराची स्वच्छता ठेवा.
उपचार:
- ओटीसी (ओवर-द-काउंटर) फंगल क्रीम्स आणि लोशन्स
- डॉक्टरांच्या सल्ल्याने औषधे
- त्वचा कोरडी ठेवणे
काही लक्षणे गंभीर वाटल्यास त्वचारोगतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. योग्य उपचार आणि खबरदारी घेतल्यास त्वचाविकारांपासून बचाव करता येतो.
६. लेप्टोस्पायरोसिस
लेप्टोस्पायरोसिस हा एक जीवाणूजन्य आजार आहे, जो दूषित पाणी किंवा मातीमुळे होतो. पावसाळ्यात हा आजार अधिक प्रमाणात आढळतो.
कारणे:
- लेप्टोस्पायरा जीवाणूंचा संपर्क
- दूषित पाणी किंवा माती
- पाण्यात किंवा दलदलीतून चालणे
लक्षणे:
- उंच ताप
- अंगदुखी
- डोकेदुखी
- उलट्या
- डोळ्यांची लालसरता
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- स्वच्छता राखा: ओल्या ठिकाणी अनावश्यक फिरणे टाळा.
- बूट आणि हातमोजे वापरा: पाणी साचलेल्या ठिकाणी काम करताना.
- दूषित पाण्याचा संपर्क टाळा: पावसाळ्यात साचलेल्या पाण्यातून चालणे टाळा.
- स्वच्छ पाणी प्या: शुद्ध आणि उकळलेले पाणीच प्या.
उपचार:
- डॉक्टरांच्या सल्ल्याने अँटीबायोटिक्स
- पुरेशी विश्रांती
- द्रवपदार्थांचे सेवन
लेप्टोस्पायरोसिसची लक्षणे दिसल्यास त्वरित वैद्यकीय सल्ला घ्या. योग्य उपचार घेतल्यास हा आजार बरा होतो.
७. चिकुनगुनिया
चिकुनगुनिया हा एक विषाणूजन्य आजार आहे, जो एडिस डासांच्या चावण्यामुळे पसरतो. पावसाळ्यात या डासांची संख्या वाढल्याने चिकुनगुनियाचा धोका वाढतो.
कारणे:
- एडिस डासांची चव
- पाणी साचलेली ठिकाणे
लक्षणे:
- तीव्र सांधेदुखी
- उंच ताप
- डोकेदुखी
- त्वचेवर पुरळ
- थकवा
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- डास प्रतिबंधक वापरा: मच्छरदाणी, क्रीम, स्प्रे इत्यादी.
- पूर्ण कपडे घाला: अंग झाकले जाईल असे कपडे परिधान करा.
- पाणी साचू न देणे: घराभोवती पाणी साचलेले ठिकाणे स्वच्छ ठेवा.
- डासांच्या वाढीस प्रतिबंध: कीटकनाशक फवारणी करा.
उपचार:
- पुरेशी विश्रांती
- द्रवपदार्थांचे अधिक सेवन
- वेदनाशामक औषधे (डॉक्टरांच्या सल्ल्याने)
- सांधेदुखीवर उपाय म्हणून सौम्य व्यायाम
चिकुनगुनियाची लक्षणे आढळल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. योग्य उपचारांनी आजारावर नियंत्रण मिळवता येते.
८. कॉलरा
कॉलरा हा एक तीव्र संसर्गजन्य आजार आहे, जो विब्रिओ कॉलरी जीवाणूमुळे दूषित अन्न आणि पाण्याद्वारे पसरतो.
कारणे:
- दूषित पाणी
- अशुद्ध अन्न
- स्वच्छतेचा अभाव
लक्षणे:
- गंभीर जुलाब
- उलट्या
- पोटदुखी
- निर्जलीकरण
- अशक्तपणा
प्रतिबंधात्मक उपाय:
- शुद्ध पाणी प्या: उकळलेले किंवा फिल्टर केलेले पाणीच वापरा.
- अन्नाची स्वच्छता राखा: ताजे आणि स्वच्छ अन्न खा.
- स्वच्छता राखा: नियमितपणे हात धुवा, विशेषतः शौचालयाचा वापर केल्यानंतर.
- दूषित पदार्थांचा वापर टाळा: रस्त्यावरचे खाणे टाळा.
उपचार:
- ओआरएस (ओरल रिहायड्रेशन सॉल्यूशन) द्वारा द्रवपदार्थांचे सेवन
- अँटीबायोटिक्स (डॉक्टरांच्या सल्ल्याने)
- पुरेशी विश्रांती
- त्वरित वैद्यकीय उपचार
कॉलराची लक्षणे दिसल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. योग्य उपचाराने कॉलरा नियंत्रणात येऊ शकतो.
पावसाळ्यात होणारे आजारांपासून संरक्षणासाठी टिप्स:
- स्वच्छता राखा: स्वच्छता राखणे अत्यंत आवश्यक आहे. हात वारंवार धुवा.
- सुरक्षित पाणी प्या: केवळ उकळलेले किंवा फिल्टर केलेले पाणी प्या.
- आहार: ताजे व पचनास हलके अन्न खा. फळे व भाज्या स्वच्छ धुऊन खा.
- डास प्रतिबंधक वापरा: घराच्या आजूबाजूला डासांच्या उत्पत्तीची ठिकाणे साफ करा.
- उबदार कपडे घाला: थंड हवामानात उबदार कपडे वापरा.
पावसाळ्यात आनंद लुटताना आरोग्याची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे. योग्य खबरदारी घेतल्यास या ऋतूचा पूर्ण आनंद घेता येतो.
अधिक माहितीसाठी महाराष्ट्र शासनाच्या आरोग्य विभागाच्या संकेतस्थळाला भेट द्या.