साहित्यरत्न लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे हे मराठी साहित्य विश्वातील एक अजरामर व्यक्तिमत्व आहे. त्यांचे संपूर्ण नाव “तुकाराम भाऊराव साठे” असून ते ‘अण्णाभाऊ’ या नावाने ओळखले जातात. १ ऑगस्ट १९२० रोजी सांगली जिल्ह्यातील वाटेगाव येथे जन्मलेल्या अण्णाभाऊ साठे यांनी मराठी साहित्य आणि लोकशाहीर या क्षेत्रात अमूल्य योगदान दिले आहे. त्यांच्या लेखणीच्या सामर्थ्यामुळे ते लोकांच्या मनात सदैव वसलेले आहेत. त्यांच्यावर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा प्रभाव होता. त्यांनी महाराजांबद्दल गाणी लिहिली व पोवाडा रचला. ते भारतातील सुरुवातीच्या लोकांपैकी एक होते ज्यांनी रशियामध्ये समुद्र आणि जमिनीच्या सीमा ओलांडून शिवाजी महाराजांची गाणी गायली.
सामग्री सारणी
अण्णाभाऊ साठे यांचे प्रारंभिक जीवन आणि संघर्ष
अण्णा भाऊं चा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी सांगली जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे मांग जातीमध्ये जन्मलेले होते. आणि या जातीसमुहाला बहिष्कृत (अस्पृश्य) मानले गेले होते. या समाजाचे असल्याने अण्णाभाऊंचे जीवन संघर्षमय होते.
मातंग समाजातील असल्यामुळेच त्यांच्या शिक्षणाची सुरुवातही कष्टप्रद होती. शिक्षण घेण्याची आवड त्यांना लहानपणापासूनच होती. पण, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. अवघे दिड दिवस शाळेत गेले तरीही, त्यांच्या जिद्दीने आणि मेहनतीने त्यांनी अनेक अडचणींवर मात केली. त्यांच्या वाचनाच्या आणि आत्मशिक्षणाच्या प्रवासाने त्यांना मोठे लेखक बनविले. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.
अण्णा भाऊं नी दोन लग्न केली होती, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती – मुलगा मधुकर, तर शांता आणि शकुंतला नावाच्या दोन मुली.
लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्यिक कार्य
लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांनी विविध साहित्यप्रकारांमध्ये लेखन केले आहे. त्यांच्या कथा, कादंबऱ्या, कविता, लोकनाट्ये आणि लोकगीते समाजातील विविध समस्यांवर प्रकाश टाकतात. त्यांनी सुमारे ३५ कादंबऱ्या, १५ कथा संग्रह, ४० लोकनाट्ये आणि असंख्य कविता लिहिल्या आहेत.
कादंबऱ्या
अण्णाभाऊ साठे यांची ‘फकिरा’ ही कादंबरी त्यांच्या साहित्यिक कार्यातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. या कादंबरीत त्यांनी मातंग समाजाच्या जीवनातील दु:खद स्थितीचे वर्णन केले आहे. ‘फकिरा’ ही कादंबरी समाजातील विषमता, अन्याय आणि शोषण यांचे वास्तववादी चित्रण करते. या कादंबरीला महाराष्ट्र राज्य साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला आहे.
‘बारदाण’, ‘बेट’, ‘चिंगारी’ आणि ‘साहेब’ या त्यांच्या कादंबऱ्याही तितक्याच महत्त्वाच्या आहेत. त्यांनी आपल्या कादंबऱ्यांतून समाजातील विविध समस्यांना वाचा फोडली आहे. त्यांच्या लेखनातील प्रखर वास्तववादी दृष्टिकोनामुळे वाचकांना त्यांची साहित्य आवडते.
कथा संग्रह
अण्णाभाऊ साठे यांच्या कथा संग्रहांनीही वाचकांना मंत्रमुग्ध केले आहे. त्यांच्या ‘वारी’ या कथा संग्रहात समाजातील शोषित, पीडित आणि अन्यायग्रस्त लोकांच्या जीवनातील घटना, संघर्ष आणि आशा यांचे वर्णन आहे. ‘वारी’ या संग्रहातील कथा समाजातील विविध समस्यांवर प्रकाश टाकतात आणि वाचकांच्या मनात विचारांची क्रांती घडवतात.
लोकनाट्ये
अण्णाभाऊ साठे यांनी लोकनाट्यांच्या माध्यमातून समाजातील समस्यांवर प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या ‘महाराणी चंद्रमणी’, ‘सत्तांतर’ आणि ‘विठोबा महार’ या लोकनाट्यांनी समाजातील विविध समस्यांवर तीव्र प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या लोकनाट्यांमध्ये समाजातील शोषित, पीडित आणि अन्यायग्रस्त लोकांच्या जीवनातील घटना, संघर्ष आणि आशा यांचे वर्णन आहे.
कविता
अण्णाभाऊ साठे यांच्या कवितांनीही समाजातील समस्यांवर प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या कवितांमध्ये समाजातील विविध समस्यांवर तीव्र टीका केली आहे. ‘माझी मैना गावाकडे राहिली’, ‘अरे संसार संसार’ आणि ‘मी माझ्या वाचून राहू शकत नाही’ या त्यांच्या कवितांनी समाजातील समस्यांवर तीव्र प्रकाश टाकला आहे.
लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे समाजप्रबोधन
अण्णाभाऊ साठे हे फक्त एक साहित्यिक नव्हते तर ते एक समाजप्रबोधनकारही होते. त्यांनी आपल्या साहित्याच्या माध्यमातून समाजातील विविध समस्यांवर प्रकाश टाकला आहे. त्यांची साहित्यिक कार्ये समाजातील विषमता, अन्याय, शोषण आणि अन्यायाविरुद्धच्या लढाईची प्रेरणा देते. त्यांनी आपल्या लेखनाच्या माध्यमातून समाजातील शोषित, पीडित आणि अन्यायग्रस्त लोकांच्या आवाजाला एक मंच दिला आहे.
साहित्यरत्न लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे सामाजिक योगदान
अण्णाभाऊ साठे यांनी आपल्या साहित्याच्या माध्यमातून समाजातील समस्यांवर तीव्र प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या साहित्याने समाजातील विषमता, अन्याय, शोषण आणि अन्यायाविरुद्धच्या लढाईची प्रेरणा दिली आहे. त्यांच्या साहित्याने समाजातील शोषित, पीडित आणि अन्यायग्रस्त लोकांच्या आवाजाला एक मंच दिला आहे.
राजकारण
अण्णा भाऊ साठे पहिल्यांदा कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले. दत्ता गवाणकर आणि अमर शेख या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी १९४४ मध्ये लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले.
भारतीय स्वातंत्र्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन अण्णा भाऊंना अजिबात मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी मुंबई येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, “ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!” इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाची एक सांस्कृतिक शाखा होती. आणि संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.
साठे यांनी त्यांच्या कथांचा उपयोग दलित आणि कामगारांच्या जीवनानुभवांना व्यापक करण्यासाठी केला. 1958 मध्ये मुंबईत त्यांनी स्थापन केलेल्या पहिल्या दलित साहित्य संमेलनाच्या उद्घाटनपर भाषणात ते म्हणाले की, “पृथ्वी ही शेषनागाच्या शिरावर नसून कामगाराच्या तळ हातावर तरली आहे.”
ते म्हणाले की, “दलित लेखकांवर विद्यमान सांसारिक आणि हिंदू अत्याचारांपासून दलितांची मुक्तता आणि संरक्षण करण्याची जबाबदारी आहे कारण दीर्घकालीन परंपरागत समजुती त्वरित नष्ट होऊ शकत नाहीत.”
जागतिक रचनेत दलित आणि कामगार वर्गाचे महत्त्व आणि रशियन राज्यक्रांती:
रशियात इतिहास घडला. लेनिन यांच्या नेतृत्वात कामगार, विस्थापित, शोषित वर्गाने लढा दिला आणि त्या ठिकाणी असलेली सरंजामशाही- भांडवलशाहीच्या जोरावर असलेली सत्ता उलथवून टाकली.
त्यातूनच रशियात साम्यवादी विचारधारेचे राज्य आले. देशातील साधनसंपत्तीवर सर्वांचा समान हक्क आहे हे साम्यवादाचे सूत्र ज्या ठिकाणी प्रत्यक्षपणे लागू करण्यात आले होते त्यामुळे अण्णा भाऊंच्या मनात रशियाविषयी कुतूहल आणि आदर दोन्ही निर्माण झाला.
अण्णा भाऊ साठे हे विचारांनी साम्यवादी होते. त्यांना कार्ल मार्क्स, फ्रेडरिक एंजल्स, लेनिन यांच्या विचारांचे आकर्षण होते. अण्णाभाऊंनी रशियन क्रांतीवरील पुस्तकं, लेनिन यांची पुस्तकं, तसेच रशियन साहित्यिकांनी लिहिलेली विविध पुस्तकं वाचली होती.
त्यांच्या या सर्व विचारमंथनातून त्यांनी दुसऱ्या महायुद्धावेळी झालेल्या स्टालिनग्राडच्या लढाईवर ‘स्टालिनग्राडचा पोवाडा’ लिहिला होता.
या लढाईत रशियन सैन्याने जर्मनीच्या/हिटलरच्या नाझी सैन्याचा धुव्वा उडवला होता. अण्णा भाऊंच्या मते ही लढाई केवळ दोन देशातील नव्हती तर दोन विचारधारेंचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या लोकांची देखील होती.
त्यामुळे अण्णा भाऊ या लढाईचं वर्णन ‘दलितांचा आशाकिरण रशियाचा प्राण’ असे करतात. भांडवलदारांचे हस्तक बनलेल्या जर्मनीच्या नाझी सैन्यावर रशियन सैन्याने मिळवलेला विजय हा सर्वसामान्यांचा विजय असल्याचे अण्णा भाऊंनी आपल्या पोवाड्यातून म्हटले आहे.
अण्णाभाऊंनी लिहिलेला हा पोवाडा पुढे रशियन भाषेत देखील अनुवादित करण्यात आला होता आणि रशियाचा लोकांना तो प्रचंड आवडला होता.
कामगार, शोषित वर्ग, समाजातील तळागाळातील लोकांचे कल्याण हे साम्यवादामुळे होईल असे त्यांना मनापासून वाटत होते.
अण्णाभाऊंचा रशियाचा प्रवास:
या सर्व गोष्टींमुळे साम्यवादाकडे झुकलेल्या अण्णाभाऊंच्या मनात रशियाला भेट देण्याची आस निर्माण झाली. रशियातले लोक कसे असतील, तिथे गरिबी आहे की नाही, तिथे कलाकार लोक कसे असतात हे त्यांना जाणून घ्यायचं होतं.
अण्णाभाऊंना रशिया पाहण्याची इच्छा इतकी प्रबळ झाली होती की 1948 मध्ये त्यांनी दोन वेळा पासपोर्टसाठी अर्ज केला होता. मुंबई राज्याचे तत्कालीन मुख्यमंत्री बाळासाहेब खेर यांनी अण्णा भाऊंना बोलावून विश्वासात घेऊन सांगितले होते की, “बाबा तू आमचा वैरी आहेस, आम्ही चांगले लोक आहोत म्हणून तू बाहेर आहेस नाहीतर तुझी जागा तुरुंगात आहे.”
वर्षामागून वर्ष सरत राहिले पण पासपोर्ट काही मिळाला नाही. पुुढे 1961 मध्ये त्यांच्या ‘फकिरा’ कादंबरीला पुरस्कार मिळाला आणि इंडो-रशियन कल्चरल सोसायटीकडून भारताच्या शिष्टमंडळात रशियाला भेट देण्यासाठी त्यांच्या नावाची शिफारस करण्यात आली.
अण्णाभाऊंना परवानगी मिळाली. त्यांचे एक स्वप्न साकार होणार होते आणि नेहमी कुर्ता, पायजमा आणि कोल्हापुरी वहाणात वावरणारे अण्णा भाऊ आता सुट-बुटात रशियाला जाणार होते. प्रवासाच्या खर्चासाठी राज्यभरातून लोकवर्गणी गोळा केली गेली.
मुंबईहून दिल्ली, दिल्लीहून ताश्कंद आणि ताश्कंदहून मॉस्को असा प्रवास त्यांनी केला. मुंबईहून दिल्लीत आल्यावर ते ज्येष्ठ साम्यवादी नेते खासदार कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे यांच्या घरी उतरले. कॉ. डांगे यांच्या पत्नी उषाताई डांगे यांनी त्यांचे स्वागत केले. त्यांनी अण्णा भाऊंची आस्थेने विचारपूस केली.
तयारी झाली की नाही, सोबत काय घेतलं काय नाही या सर्व गोष्टी त्यांनी विचारल्या. काही कमी जास्त असेल तर वस्तू खरेदी करून आणण्याची त्यांची तयारी होती. त्यांनी ज्या प्रेमाने माझ्या पाठीवरून हात फिरवला त्यावरून मला माझ्या आईची आठवण झाली असं अण्णा भाऊं आपल्या “माझा रशियाचा प्रवास” या पुस्तकात लिहितात.
रशियाबद्दल बोलताना अण्णाभाऊ साठे म्हणाले होते रशियात शिक्षणाची नदी वाहते. आणि माणसांना विद्येचं वेड लागलं आहे. म्हणूनच प्रगतीने त्यांचा पदर धरला आहे.
‘शिवाजी महाराजांच्या राज्यातून मी आलो आहे’
रशियात येण्यापूर्वीच अण्णा भाऊंची नाव साहित्यिक वर्तुळात परिचित होते. ‘स्टालिनग्राडचा पोवाडा’ लोकप्रिय ठरला होता, चित्रा कादंबरी आणि त्यांची सुलतान ही कथा रशियन भाषेत अनुवादित झालेली होती. अण्णा भाऊंची ओळख करून देण्यासाठी जो मजकूर छापून येत होता त्यात ‘सुलतान फेम’ अण्णाभाऊ साठे असा उल्लेख होत असे.
मॉस्कोतील पहिल्या भाषणात अण्णाभाऊ म्हणाले होते, “कदाचित मराठीत होणारे भाषण ऐकण्याची तुम्हावर ही पहिलीच वेळ असावी. परंतु भारतात महाराष्ट्र हे एक राज्य आहे. त्या राज्यात साडेतीन कोटी लोक मराठी बोलतात नि ती माणसं तुमच्यासारखीच नेक नि झुंजार आहेत. तुमचा अफानासी भारतात आला होता. पण त्याचं पहिलं पाऊल माझ्या मराठी धरणीवर, महाराष्ट्र राज्यात, शिवाजी राजाच्या मातृभूमीत पडलं होतं. त्या राज्याच्या मराठीत मी बोलत आहे.”
या भाषणानंतर लोकांची झुंबड उडाली आणि त्यांना ते महाराष्ट्राविषयी विविध प्रश्न विचारू लागले.
लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचा प्रभाव
अण्णाभाऊ साठे यांचा प्रभाव त्यांच्या लेखनाच्या माध्यमातून समाजावर दिसून येतो. त्यांच्या साहित्याने समाजातील विषमता, अन्याय, शोषण आणि अन्यायाविरुद्धच्या लढाईची प्रेरणा दिली आहे. त्यांच्या साहित्याने समाजातील शोषित, पीडित आणि अन्यायग्रस्त लोकांच्या आवाजाला एक मंच दिला आहे.
साहित्यरत्न लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे निधन
१८ जुलै १९६९ रोजी साहित्यरत्न लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे निधन झाले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांचे साहित्य आणि विचार समाजावर आपला प्रभाव टाकत आहेत. त्यांचे साहित्य आजही वाचकांच्या मनात जिवंत आहे आणि त्यांचा विचार आजही समाजातील समस्यांवर तीव्र प्रकाश टाकतो.
रशियाच्या राजधानीत अण्णाभाऊ साठेंचा पुतळा:
१४ सप्टेंबर 2022 रोजी रशियाची राजधानी मॉस्को येथे अण्णाभाऊ साठे यांचा पुतळा उभारण्यात आला आहे. मॉस्कोतील ‘मार्गारिटा रुडामिनो ऑल रशिया स्टेट लायब्ररी फॉर फॉरेन लिटरेचर’ या संस्थेनं अण्णाभाऊ साठेंचा पुतळा उभारला आहे. या पुतळ्याचे अनानवरण राज्याचे उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांच्या हस्ते झालेलं आहे.
साहित्यरत्न लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे हे मराठी साहित्याच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व आहे. त्यांच्या साहित्याने समाजातील विविध समस्यांवर प्रकाश टाकला आहे आणि समाजातील शोषित, पीडित आणि अन्यायग्रस्त लोकांच्या आवाजाला एक मंच दिला आहे. त्यांच्या साहित्याने समाजातील विषमता, अन्याय, शोषण आणि अन्यायाविरुद्धच्या लढाईची प्रेरणा दिली आहे. अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्य आणि विचार आजही समाजावर आपला प्रभाव टाकत आहेत आणि त्यांच्या साहित्याने मराठी साहित्यविश्वात एक अजरामर स्थान मिळविले आहे.
संबंधित:
महात्मा ज्योतिबा फुले: बिझनेसमॅन ते समाजसुधारणेचे शिल्पकार
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: भारतीय संविधानाचे शिल्पकार आणि अद्वितीय समाजसुधारक